Ni ljn vn ha, phn ng lin tܪng ngay ljn nhng sinh hot tinh thn nh Vn chng, Trit l, Tn gio, Ngh thut v.v... rt t ngܩi ngh ljn nhng d kin vn ha vt cht thit thn vi ǩi sng con ngܩi nh n, ung, nu, nܧng, mc, , v.v...
Mt nh nghin cu Dn tc hc (Ethnology), ng Brillat Saverin ghi nhn rng: "La destine des nations dpend de la manire dont elles se nourissent" ngha l "S phn ca cc dn tc ty thuc vo phng cch m h Nj nui sng". Phng cch nui sng trܧc ht l s N UNG.
Tc ng Vit Nam c cu: "Cm cu lm xu ngܩi ta " ni l s dinh dܫng vt cht quyt nh cch th hin hu ca con ngܩi. Nh vy s n, ung khng th xem nh l "ming ti tn" v y l mt biu l hng hn, c th ca vn ha v x hi.
Tht vy, qua quan st, chng ta c th thy rng: n, cch n, kiu n, dn n, nu n... ca cc dn tc NJu khc nhau. l bn sc vn ha trong n ung mt cch tng qut.
S d ni ci n, cch n, kiu n... biu l ǥc trng vn ha l v s ch bin n i hi mt trnh Ƕ vn ha no . iu ny lch s tin ha nhn loi ghi nhn: "Loi ngܩi tri qua nhiu thi i trܧc khi c ngy nay."
Vo thi tin s, con ngܩi phi "n lng, l" (1) hoc "n ti nut sng" v cha pht hin ܮc dng c Nj ct, Nj co lng, cha tm ra la. n khi pht hin ܮc la, th ch bit nܧng ch cha bit nu v cha to ܮc dng c Nj nu.
"n lng, n ti, nut sng" l nui sng bng n trng thi th s, cha ch bin: tc l cha Ha (Ha l ǰi thnh dng khc), ljn giai on nܧng l c Ha nhng cha c Vn v cha bit cch ch ra cc mn n (Vn hiu l tc Ƕng tr tu a ljn nhng thay ǰi tt p cho ǩi sng).
V dng c nu, loi ngܩi cng tri qua mt thi gian di, cho mt s tnh c m pht minh ra ܮc. Chng hn: "ni da nu tht" (2) ܮc pht hin khi treo con vt ln m t, tht trong chn m lp da khng chy, nn sau c cho tht v nܧc vo m nu. C nhiu b lc, dng t bn, t st bc quanh tht ri cho vo la t ln...
Sau p v ra ly tht n v pht hin nhng mnh v ca t nung cng chc c th dng li ܮc... c l nh m ngܩi ta ngh ra cc ni t u tin...
V la v bp, hu nh mi dn tc NJu c mt huyn thoi, mt truyn thuyt rt tr tru v bi thit.
Thn thoi Hy Lp k chuyn Thn Promthe (Prometheus) thy loi ngܩi, (thi ch ton n ng), b lnh lo trn tri t, nn liu lnh n cp LA ca Tri (Zeus) em xung cho nhn loi sܪi m. Zeus bit ܮc, ni gin, trng pht Thn Prometheus rt c Ƕc: "tri vo nh ni cao nht ca dy Caucasus, cho chim i bng ljn m banh thn xc Nj n ci gan en ca Prometheus... Nhng Prometheus khng hi hn, khng ku than v ng ngh l gip ܮc vic cn thit cho loi ngܩi."
Thn thoi ny mun ni ljn li ch ca la, s cn thit ca la... trong s sng; nhc nh loi ngܩi phi cn trng gi gn la. Thi xa vic gi la cho ngy hm sau rt kh khn... m Prometheus b trng pht ǩi ǩi ri, nu b mt la th khng th no c li ܮc!
Huyn thoi Vit Nam k chuyn thn bp, chuyn ng To. C nhiu li k khc nhau, nhng chnh l "Bp lun lun c con s 3". V ba im th Nj dng c nu ln khng gp ghnh (c th nghing) v theo hnh hc th "ba im xc nh mt mt phng." Cc truyn k phi to nn tnh tit o le, bi thm Nj dn gian d nh m lm theo thi!
Ta thܩng quan nim vic BP NC l tm thܩng, do m cng tc nghin cu v "n ung ca dn tc" dܧi gc Ƕ vn ha truyn thng t ܮc ngܩi Vit lu tm.
Sch Vit Nam Vn Ha S Cng ca o Duy Anh ch ni ljn mt cch rt s si:
Trong lc , t nm 1944, mt hc gi Php vit v Bp Nc Vit Nam trong cun "Tonkin: Paysages et Impressions" dܧi u NJ: "De l Cuisine francaise la Cuisine Annamite" (T mn n Php ljn mn n Annam". Ch "cuisine" nguyn ngha l nh bp, l Bp Nc. y l ni Nj ch bin ra cc mn n, cho nn Bp Nc rt quan trng i vi ǩi sng loi ngܩi. Do , Ty phng dng ch "cuisine" Nj ch mn n hay nh hng n, ghp thm vo tn ca dn tc nh: Cuisine Chinoise, Cuisine Vietnamienne, Cuisine Italienne...
Cch t chc nh bp, cc dng c nu nܧng... biu l trnh Ƕ tin ha v ǥc trng vn ha ca cc dn tc.
Tht vy, trong "Vn Ha n" c mt s phm tr nh:
- Nu (vt liu): Ƕng vt, thc vt hay khong cht.
- Cch Nu (lm bp): y l phm tr quan trng nht bao gm nhiu khi nim nh:
a/ Sng -- Chn
b/ T nhin -- Ch bin
c/ c -- Lng
d/ Mn -- Nht
/ Nng -- Ngui
V khi nim "CHN", trnh Ƕ cng cao cng t nh, chng hn c nhiu mc chn khc nhau: chn hܩm, chn ti, chn va, chn ti, chn nh, chn mui...
V cch nu th c: Nܧng, thui (tc l n chn vi ch bin n gin khng qua trung gian dng c nu); trui tc l nܧng c l hoc bn bc ngoi bt nܧng; v trnh Ƕ cao hn c: luc, xo, chin, rn, rang, quay, ninh, hm, kho, canh, gi, v.v...
Phm tr ny bao gm cc khi nim nh:
1/ n Theo mn hoc n Tng hp (combinations)-- Ngܩi u, M n theo kiu tng "plat" (a) ring, xong mn ny ljn mn khc, kiu ng (Tu, Nht, Vit) tt c cc mn ܮc dn ra mt lc.
2/ Li n:
Bc--Gp: dng Mung, Na, a...
"Bc" l ly n trc tip bng tay.
"Gp" l ly n qua trung gian dng c nh a, mung, na...
Ngܩi Nam Dng va "Bc" va "Mc" ty theo n ǥc (bc), lng (mc), ch dng tay phi m thi!
3/ Ch ngi:
u chu, M Chu: ngi gh quanh bn n.
ng, Vit Nam: ngi trn chiu, trn phn, trn sp... quanh mm trn hay vung.
4/ Tiu chun n: Chnh -- Ph
V d: Vit Nam: Cm/bnh l Chnh. Thc n l Ph.
Trong trܩng hp ǥc bit: tic tng, thit i khch th thc n tr thnh chnh (ba n thnh son) cm hoc bnh ch dng mt i cht theo thi quen: phi c t cm dn bng!
5/ S ba n: hai ba, ba ba, bn ba...
6/ Cch ǥt tn mn n: t tn l mt qu trnh i hi nhn thc, cn ljn c phn tch v tng hp. Vn ha cng cao mn n cng c tn phc tp v nhiu.
c Trng Vn Ha Ti Cc Tim n, Cc Nh Hng.
Lm mt vng n ung qua cc nh hng Thi, Tu, Nht, i Hn, , Php, M v Vit ... trong Thung Lng Hoa Vng ti San Jose, chng ti nhn thy rng: Mi mt nh hng ngoi quc NJu ܮc bi tr theo phong cch vn ha dn tc ca mi nܧc xin ly mt vi cu v d: Nh hng "Thais Cuisine" bܧc vo l ta c ngay khung cnh ca mt nܧc Thi Lan thu nh, mu sc a phng, ǥc trng vn ha hin ra trong cc "m-tif" (mu mc) trang hong... t bn n ljn khn bn NJu rt Thi...
Vo nh hng Nht, khch s ܮc thܪng thc nhng mn n Nht dn trong mt khay vung c bn ln nh, tt c nhng vt dng NJu bng t nung trang tr hoa vn n s, n bng a (khng c mung, na d khch n khng phi ngܩi Nht), canh phi bng ln ming hp...
Nh hng Tu th ǥc trng vn ha dn tc ܮc thy ngay khi cha bܧc vo... ngha l cc mu thc trang hong ܮc thc hin t ngoi vo trong... t trn nh ljn nn nh v.v...
Ti qun ht Santa Clara, c kh nhiu nh hng Vit Nam, mt s nh hng "chuyn tr" cc mn ǥc bit ca nhng vng qu hng ni ting t Bc v Nam, mt s qun n mang nhng a danh trn bng hiu... nhng khi vo n thc khch rt kh tm thy mu sc a phng v phong cch vn ha ǥc trng ca Vit Nam, k c mu sc a phng ca vng t m nh hng mang tn! Ngay c nhng nh hng "chuyn tr" cng cha trn vn vi mn a phng v trong thc n cn ghi cc mn nh nhiu ni khc.
Nhn chung, hu ht nh hng n ung Vit Nam khng quan tm ljn kha cnh biu l vn ha dn tc, thng mi v mu sinh c nhn l mc tiu duy nht. Ha hon mi c mt hai ni, mt i ngܩi c hܧng a ǥc trng vn ha dn tc vo nh hng n ung Nj gii thiu vi ngܩi nܧc ngoi. Chng ti mun ni ljn nh hng "Golden Chopsticks". Ti y, khch n c th tm thy mt vi nt chm ph v ǥc trng dn tc, qua n tip vin trong o di tha thܧt du dng... v mt thi ti y, vo ti th ba, thc khch cn ܮc thܪng thc trnh tu nhc truyn thng Vit Nam do c Ngc Dung iu khin. y c l ch l mt c gng n Ƕc ca ch qun (ܮc bit l mt thanh nin c nhiu thao thc v qu hng t nܧc). Cho nn, iu m chng ti bn khon l chng ta c nn lm ni bt ǥc trng vn ha dn tc qua phong cch n ung ti cc nh hng Vit Nam khng? y l mt cu hi c tnh cch gi v mt vic lm c li cho vn ha dn tc v c kh nng lm gim bt s mt gc trong vn NJ n ung do hon cnh sinh hot v x hi.
Ch thch:
(1) l: tr thn trong cc hang nh, cc khong trng ca khe ni. (L y tng ng vi Hole -- ch khng phi l Nude).
(2) Thnh ng ny thܩng ܮc dng ngha bng ch th cc cuc tng tn ca mt gia nh hay mt dn tc.