I. DÅn NhÆp:
Nhân ngày "LÍ Tå ÷n" (Thanksgiving) cûa Hoa Kÿ, xin có m¶t vài suy nghiŒm vŠ vÃn ÇŠ ÂN, NGH¸A trong xã h¶i th¿c døng và trong truyŠn thÓng cûa xã h¶i Á ñông, Ç¥c biŒt là xã h¶i ViŒt Nam, nÖi mà tØ ngàn xÜa Çã rÃt coi tr†ng nh»ng hành Ƕng Ön, nghïa.
Trong cu¶c sÓng, dÜ©ng nhÜ m†i ngÜ©i ÇŠu "s®" nh»ng kÈ vô Ön, båc nghïa. Các nhà Çåo ÇÙc và luân lš thÜ©ng Çánh giá rÃt thÃp nh»ng kÈ quên Ön, quên nghïa. Nh»ng kÈ mà tøc ng» Çã nói ljn m¶t cách bóng gió nhÜ: "ñ¥ng chim bÈ ná, Ç¥ng cá quên mÖm", "Chim muông h‰t, thì chó sæn phäi ch‰t", nh»ng kÈ "Thôi rên, quên thÀy", "Qua rào, v‡ v‰"... và tŒ håi hÖn n»a là nh»ng kÈ "lÃy oán trä ân".
Quan Çi‹m coi tr†ng ân nghïa Çã k‰t luÆn m¶t cách dÙt khoát:
"Nh»ng ngÜ©i vô thûy vô chung
Là ngÜ©i b¶i båc tin dùng làm chi."
Ca dao và tøc ng» ViŒt Nam có khá nhiŠu câu nói ljn vÃn ÇŠ ân nghïa và s¿ Çáp ÇŠn:
"÷n ai m¶t chút ch§ quên
Oán ai m¶t chút Ç‹ bên då này."
"Mi‰ng khi Çói, gói khi no
Cûa tuy tÖ tóc, nghïa so nghìn vàng."
ho¥c bao quát hÖn:
"UÓng nܧc nh§ nguÒn."
"ˆn quä nh§ kÈ trÒng cây,
ˆn khoai nh§ kÈ cho dây mà trÒng."
(ˆn gåo nh§ kÈ Çâm, xay, giÀn, sàng).
II. VÃn ñŠ ÷n Nghïa
VÃn ÇŠ Ç¥t ra là tåi sao låi phäi mang Ön, phäi bi‰t Ön Ç‹ ÇŠn Ön hay tå Ön?
Trong Ç©i sÓng hàng ngày, con ngÜ©i sÓng v§i nhau theo nh»ng mÓi tÜÖng quan ÇÜ®c xã h¶i quy ÇÎnh m¶t cách h®p lš và sòng ph£ng thì có gì mà nói ljn Ön nghïa, nói ljn Çáp ÇŠn và cäm tå!
Ch£ng hån: NgÜ©i bán và ngÜ©i mua m¶t món hàng, thuÆn thì mua, vØa thì bán, có gì mà nghïa ân? Các sinh hoåt trong xã h¶i, trong gia Çình ÇŠu là nh»ng tÜÖng quan trao Ç°i qua låi trong Çó m†i ngÜ©i ÇŠu có l®i riêng cho bän thân theo cách này hay cách khác... Th‰ thì ai làm Ön và ai chÎu Ön? Trong tình cäm cÛng vÆy, có qua có låi Ç‹ "toåi lòng nhau"; có cho thì có nhÆn và có nhÆn thì phäi cho... Çó là lë công b¢ng.
Khuynh hܧng tri‰t h†c hiŒn sinh cho r¢ng "con ngÜ©i bÎ ném vào cu¶c Ç©i bi Çát", "cu¶c Ç©i nôn mºa", con ngÜ©i là m¶t h»u th‹ cô ÇÖn trong cu¶c Ç©i phi lš và hÜ vô... NgÜ©i là m¶t cu¶c thø nån vô ích (man is a useless passion) vì không chu¶c t¶i cho ai cä. NhÜ th‰ thì làm gì có vÃn ÇŠ Ön nghïa trong cu¶c sÓng!
M¶t vài nhà tâm lš h†c Çã phân tích r¢ng nh»ng viŒc g†i là hy sinh vì ngÜ©i khác ch£ng qua là do khuynh hܧng t¿ nhiên cûa cá nhân, vì thÃy cÀn làm mà làm Ç‹ t¿ thÕa mãn, chÙ ch£ng phäi vì lòng tÓt Çích th¿c. Có ngÜ©i vì cÀu danh mà hy sinh m¶t sÓ công lao hay cûa cäi, chÙ không th¿c lòng vì ai... Cha mË sinh con là do nhu cÀu và ܧc mong cûa cha mË, sao låi Ç¥t vÃn ÇŠ Ön cha, nghïa mË? Tâm lš h†c cÛng nhÆn thÃy r¢ng tình thÜÖng cûa ngÜ©i mË ÇÓi v§i con rÃt månh, Çó là do bän næng và thiên chÙc thúc ÇÄy mà có...
Qua nh»ng s¿ kiŒn trên Çây, ta thÃy vÃn ÇŠ Ön nghïa càng Çi sâu càng trª nên t‰ nhÎ và phÙc tåp.
Trܧc h‰t là vÃn nån; ai chÎu Ön ai? Vua mang Ön dân hay dân chÎu Ön vua? Con mang Ön cha hay cha mang Ön con? (Ca dao có câu: "Sinh con rÒi m§i sinh cha, sinh cháu ÇÀy nhà rÒi m§i sinh ông").
Th٠ljn là tåi sao phäi bi‰t Ön, ghi Ön, tå Ön? Lòng bi‰t Ön, s¿ tå Ön có cÀn thi‰t trong xã h¶i th¿c døng hiŒn nay không?
III. Th‰ Nào Là Ân, Nghïa
Trܧc khi tìm hi‹u, ta cÀn ÇÎnh nghïa.
Ch» Ân: ti‰ng ViŒt džc là ÷n. Ch» Hán vi‰t theo lÓi h¶i š gÒm có ch» NHÂN ÇÙng trên ch» TÂM. Ch» NHÂN này có nghïa là "khªi tØ" là "nÜÖng t¿a", TÂM là "lòng"; nhÜ vÆy ÂN nguyên nghïa chÌ m¶t viŒc làm xuÃt phát tØ tÃm lòng, tØ trái tim "do tâm, nÜÖng vào tâm" mà có.
Ch» "ÂN" thÜ©ng Çi Çôi v§i các ch» HU, ÁI, TµNH, NGH¸A.
Ân huŒ: ch» HU có nghïa riêng là vì thÜÖng yêu mà ban cho m¶t cái gì, do Çó ÂN HU là ban cho m¶t cái gì do tình cäm trong lòng thúc ÇÄy.
Ân ái: chÌ hành Ƕng ban cho trong tình yêu nam n».
Ân tình: viŒc làm khªi tØ tình yêu nam n».
Ân nghïa: ch» nghïa ÇÙng riêng là š thÙc vŠ tÜÖng quan h®p lš, h®p tình gi»a cá nhân v§i cá nhân, gi»a cá nhân v§i xã h¶i. Ân nghïa là hành vi bi‹u l¶ lòng bi‰t Ön, bày tÕ s¿ ÇŠn Çáp låi m¶t viŒc gì mà ngÜ©i khác Çã do tình cäm mà làm l®i cho ta.
1) Làm ÷n và ChÎu ÷n
"Làm Ön" thÜ©ng hi‹u là m¶t hành Ƕng giúp Ç« m¶t ngÜ©i hay nhiŠu ngÜ©i trong lúc h† bÎ nguy khÓn ho¥c g¥p cänh khó khæn, Çau kh°.
"ChÎu Ön" là nhÆn s¿ giúp Ç«, s¿ cÙu tr® cûa ngÜ©i khác trong hoàn cänh hi‹m nghèo... Ç‹ Ç« kh° ho¥c Ç‹ sÓng còn.
"ChÎu Ön" là nhÆn nh»ng phúc l®i Ç¥c biŒt tØ m¶t ngÜ©i do tình yêu thÜÖng ho¥c do lòng hào hiŒp. Loåi Ön này thÜ©ng ÇÜ®c ban phát nhÜ m¶t biŒt lŒ không cÀn d¿a trên m¶t tiêu chuÄn nào cä. Xét vŠ m¥t lš trí thì ngÜ©i nhÆn Ön không xÙng Çáng. ñây là loåi mà ti‰ng Hán ViŒt g†i là "ÂN SÑNG", ch» "SÑNG" có nghïa là "yêu, chiŠu, cÜng quš..." "SÑNG" có nghïa là ngÜ©i v® lë, ngÜ©i "thi‰p" (vÎ trí xã h¶i thÃp hÖn "thê" nhÜng ch‡ ÇÙng trong tình cäm thì v»ng vàng hÖn "thê").
M¶t loåi Ön khác g†i là "÷n mÜa móc". ÷n này tØ trên tr©i ban xuÓng Ç‹ nuôi dÜ«ng cÕ cây hoa lá và sinh vÆt trên trái ÇÃt, thÜ©ng dùng Ç‹ chÌ "Ön vua":
"ñã tØng t¡m g¶i Ön mÜa móc
CÛng phäi xênh xang h¶i gió mây."
(NguyÍn Công TrÙ)
÷n tØ vua chúa còn g†i là "ân tÙ".
÷n tØ các ÇÃng giáo chû, ÇÃng tÓi cao thì g†i là "÷n phܧc", "HÒng ân".
2) VÃn ñŠ Làm ÷n và ChÎu ÷n trong Xã H¶i Loài NgÜ©i.
ñây là m¶t vÃn ÇŠ rÃt phÙc tåp.
H¢ng ngày kh¡p Çó Çây, nÖi nào ta cÛng thÜ©ng ÇÜ®c nghe nh»ng ti‰ng "Cäm Ön!", "làm Ön"... ÇÜ®c trao Ç°i m¶t cách thoäi mái và vui vÈ. ñây là m¶t thói quen, m¶t phép xã giao tÓt ÇËp. Qua s¿ giao ti‰p trong xã h¶i Tây phÜÖng ta thÃy m†i ngÜ©i ÇŠu là ngÜ©i làm Ön và cÛng là ngÜ©i chÎu Ön. NgÜ©i ta Çã cäm Ön nhau tØ nh»ng viŒc làm nhÕ nhÃt nhÜ nhÜ©ng m¶t bܧc Çi, Ç‹ tay gi» cánh cºa cho ngÜ©i k‰ ti‰p, v.v...
NgÜ©i bán hàng cäm Ön ngÜ©i mua Çã Çành, ngÜ©i mua cÛng cäm Ön ngÜ©i bán... m¥c dù xét vŠ lš không có Ön nghïa gì cä.
N‰u chÌ trong xã giao thì ch£ng có gì phÙc tåp. S¿ phÙc tåp Çã xäy ra trong Ç©i sÓng tình cäm và Çåo ÇÙc. Ÿ Çây, s¿ làm Ön và viŒc cäm Ön không còn ÇÖn giän nhÜ trong xã giao. Vì trong xã giao m†i ngÜ©i chÌ thoáng qua v§i nhau không có gì bÆn tâm, bÆn trí.
VÃn ÇŠ trª nên phÙc tåp là vì vŠ phÜÖng diŒn tâm lš, ngÜ©i chÎu Ön phäi "mang" Ön nghïa là Çã chÃp nhÆn có m¶t ngÜ©i ª trên mình, ª vÎ trí cao hÖn và ngÜ©i làm Ön, ban Ön tÙc là ngÜ©i m¥c nhiên có m¶t ch‡ ÇÙng cao hÖn ngÜ©i khác.
Thói Ç©i Çã ghi nhÆn: ngÜ©i "th† ân" hÀu h‰t ÇŠu bÎ t°n thÜÖng lòng t¿ ái vì phäi nh© cÆy vào kÈ khác và ngÜ©i "thi ân" thì thÜ©ng có khuynh hܧng t¿ hào và mang m¥c cäm t¿ tôn là Çã làm chû ÇÜ®c ngÜ©i khác. TŒ håi hÖn là khi có ngÜ©i tìm cách l®i døng hoàn cänh khÓn cùng cûa kÈ khác Ç‹ "thi ân" rÒi Çòi hÕi s¿ "bi‰t Ön", s¿ ÇŠn Çáp nhÜ m¶t món n® tinh thÀn.
Chính cái tâm lš này Çã ÇÜa ch» ÂN Çi liŠn v§i ch» OÁN. VÃn ÇŠ "ân-oán trong giang hÒ" nhiŠu khi làm cho cu¶c Ç©i dÆy sóng hÆn thù. Vì lòng t¿ ái bÎ xúc phåm thÜ©ng là Ƕng l¿c thúc ÇÄy con ngÜ©i ljn nh»ng phän Ùng quái g«, nh»ng hành Ƕng bÃt nghïa. ñây là hÆu quä mà ngÜ©i xÜa Çã cänh cáo: "Ân càng thâm, thì oán càng sâu."
ThÆt vÆy, nhiŠu ngÜ©i Çã luôn luôn tìm cách Ç‹ thoát khÕi cái "nhøc th† ân" b¢ng s¿ b¶i båc, b¢ng Çû m†i cách. Và nhiŠu ngÜ©i vÅn t¿ hào vŠ mình m¶t cách ngåo mån:
"Nên ra tay ki‰m tay c©
Ch£ng nên thì ch§ ch£ng nh© cÆy ai!"
Talleyrand, m¶t nhà hoåt Ƕng chính trÎ Pháp th‰ k› XIX Çã nhÆn ÇÎnh: "Có nhiŠu cái Ön phäi trä b¢ng s¿ vô Ön." Dùng s¿ b¶i båc, vô Ön ÇÓi v§i kÈ Çã làm Ön cho mình Ç‹ tÕ ra r¢ng mình ch£ng n® nÀn ân nghïa vì v§i ngÜ©i ta cä. ñây là trÜ©ng h®p "làm Ön m¡c oán."
Ngoài ra, có nhiŠu cái Ön mà ngÜ©i chÎu Ön dù có lòng bi‰t Ön vô cùng vÅn thÃy không có cách nào ÇŠn Çáp ÇÜ®c... Vì n‰u ÇŠn Çáp thì thiŒt håi Ç©i riêng cûa bän thân mình cho nên tìm cách quên Ön...
NhiŠu ngÜ©i phû nhÆn ân nghïa vì trong quá khÙ hàn vi, nghèo Çói, tÓi tæm... h† Çã th† ân Ç‹ có s¿ giàu sang hiŒn tåi... N‰u nh¡c ljn ân nhân, tÙc là làm sÓng låi hình änh cûa chu‡i ngày Çen tÓi cÛ... mà h† Çang muÓn dÃu nhËm Çi! ñây cÛng là m¶t nguyên c§ Ç‹ "vong ân b¶i nghïa".
Vì s¿ kiŒn này mà ngÜ©i xÜa Çã nh¡c nhª: "Thi ân måc niŒm, th† ân måc vong" (Làm Ön thì ÇØng nh§, chÎu Ön thì ch§ quên).
Kinh PhÆt có ghi "NgÜ©i bÓ thí chÎu Ön cûa ngÜ©i nhÆn bÓ thí" tÙc là "KÈ cho bi‰t Ön ngÜ©i nhÆn" vì ª Çây "ngÜ©i cho" có ÇÓi tÜ®ng Ç‹ làm viŒc phܧc ÇÙc.
Thánh Kinh cÛng có m¶t hình tÜ®ng rÃt ÇËp: Cho kÈ khó tÙc là hi‰n dâng cho chính Chúa.
VÆy thì "kÈ cho và ngÜ©i nhÆn", ai chÎu Ön ai? Có nhiŠu trÜ©ng h®p ngÜ©i "làm Ön" phäi næn nÌ Ç‹ ngÜ©i khác nhÆn s¿ giúp Ç« cûa mình, k‹ cä tìm cách t¿ xóa mình Çi Ç‹ cho s¿ giúp Ç« trª thành vô danh, vô ngã v§i š hܧng tránh va chåm t¿ ái cûa ngÜ©i chÎu Ön. Cho nên, ngÜ©i mang Ön trong s¿ cÙu giúp nh»ng hoàn cänh bi Çát khÓn cùng cûa ÇÒng loåi, chính là kÈ làm Ön! Vì "ta" Çã ÇÜ®c vui khi ÇÒng loåi, ÇÒng bào ta b§t kh°...
Nói xa hÖn m¶t chút, nhiŠu ngÜ©i trách Juda phän b¶i Çã bán Chúa Jésus lÃy 30 ÇÒng tiŠn vàng, nhÜng thº Ç¥t låi vÃn ÇŠ: "N‰u Juda không bán Chúa?" thì "Chúa có bÎ Çóng Çinh Ç‹ th¿c hiŒn sÙ mång cÙu chu¶c không?"
3) Lòng Bi‰t ÷n-Tri Ân-Tå ÷n
Trª låi vÃn ÇŠ ân-nghïa, truyŠn thÓng dân t¶c ViŒt quan niŒm rÃt ÇÖn giän: "Có Ön phäi s®, có n® phäi trä." "÷n ai m¶t chút ch§ quên"- l©i khuyên này phát xuÃt tØ quan niŒm là ª Ç©i không ai có th‹ t¿ hào là không nh© cÆy ngÜ©i khác. Sully Prud’homme, m¶t nhà væn Pháp Çã ghi nhÆn "Nul ne peut se vanter de se passer des hommes." ThÆt vÆy, xã h¶i do nhiŠu ngÜ©i h†p låi, m‡i ngÜ©i m¶t viŒc Ç‹ giúp nhau sÓng, tÒn tåi và phát tri‹n. Xã h¶i nhÕ nhÃt là v® chÒng, con cái... m†i thành viên ÇŠu phäi nh© cÆy lÅn nhau m§i duy trì ÇÜ®c s¿ sÓng cho nên ÇŠu chÎu Ön nhau. ñÓi v§i ngÜ©i ViŒt Nam truyŠn thÓng thì:
"M¶t ngày nên nghïa
Chuy‰n Çò nên quen"
ho¥c "M¶t ch» nên thÀy
M¶t ngày nên nghïa"
M¶t cái Ön nhÕ bé cÛng nh§ Çó là bi‹u hiŒn cûa lòng nhân nghïa. NgÜ©i vô Ön së là ngÜ©i bÃt nghïa và thi‰u tình cäm Çích th¿c.
J. M. Massieu cho r¢ng: "Tri ân là trí nh§ cûa trái tim". NhÜ vÆy "làm Ön" cÛng khªi phát tØ trái tim và bi‰t Ön cÛng n¢m trong trái tim.
TruyŠn thÓng dân t¶c ViŒt Nam th‹ hiŒn lòng bi‰t Ön trong s¿ th© phøng và cúng lÍ.
Th© là Ç‹ tÕ lòng nh§ Ön. T° tiên ngÜ©i ViŒt bi‰t Ön tÃt cä nh»ng sÙc månh h»u hình và vô hình mà h† nghï là Çã giúp Ç« cho s¿ sÓng cûa con ngÜ©i.
Ngoài "÷n tr©i mÜa n¡ng phäi thì
NÖi thì bØa cån, nÖi thì cày sâu"
NgÜ©i ViŒt còn th© kính t° tiên, cha mË, th© kính các vÎ anh hùng dân t¶c, th© kính các nhân tài, nh»ng ngÜ©i nghïa khí...
ñÓi v§i ngÜ©i ViŒt "Ân càng sâu, nghïa càng n¥ng" và Çây là m¶t Çi‹m son cûa væn hóa Á ñông. Nh© có ân sâu, nghïa n¥ng mà phÀn l§n các gia Çình Çã tÒn tåi trong hånh phúc. Bi‰t Ön cha mË nên con cái h‰t lòng chæm sóc phøng dÜ«ng cha mË, ông bà... lúc già y‰u, tÆt nguyŠn. Ngôi nhà cûa gia Çình ViŒt nam truyŠn thÓng Çã trª thành m¶t "trung tâm an sinh" (welfare center) ÇÓi v§i ông bà, cha mË, Çôi khi có cä cô, dì, chú, bác neo ÇÖn, khó khæn n»a. Ngôi nhà có th‹ hËp, diŒn tích và khä næng chÙa ngÜ©i ít Õi, nhÜng vÅn dung nåp ÇÜ®c m†i thân nhân ru¶t thÎt vì quan niŒm "chÆt bøng chÙ chÆt chi nhà". TÃm lòng bao dung thì s¿ nhÕ hËp vÆt chÃt không còn là mÓi quan tâm n»a. Vì "chÆt bøng" cho nên nhiŠu gia Çình bÓn ngÜ©i cÜ trú trong m¶t biŒt th¿ r¶ng l§n 5, 6 phòng vÅn phäi gªi cha mË già vào nhà dÜ«ng lão vì thi‰u ch‡ ª!
Vì "Ân" mà nên "Nghïa" do Çó ta m§i thÃy nh»ng cänh rÃt cäm Ƕng nhÜ m¶t ngÜ©i chÒng ÇÄy xe læn cho ngÜ©i v® tàn tÆt Çi "shopping" m¶t cách thân tình và ngÜ®c låi m¶t ngÜ©i v® vui vÈ chÎu Ç¿ng s¿ cau có cûa ngÜ©i chÒng vì sa cÖ l« vÆn mà thay Ç°i tính tình. ñó là do tình cäm Çã trao nhau tØ nh»ng ngày còn toàn vËn. N‰u theo lë th¿c døng thì ngÜ©i ta có lš Ç‹ bÕ nhau khi không còn Çem låi l®i ích n»a. M¶t ngÜ©i Âu MÏ có th‹ làm viŒc này vì chû nghïa th¿c døng, xã h¶i không có phê phán nhÜng nh»ng ngÜ©i gÓc Á ñông mà làm ÇiŠu này thì xã h¶i së ghê s® vì Çây là hành vi bÃt nghïa, Çã mÃt gÓc.
Tóm låi, trong Ç©i sÓng, làm Ön rÒi k‹ Ön là m¶t viŒc không nên. Vì k‹ Ön hoài së gây nên oán. NgÜ©i thi ân phäi quên viŒc mình làm, nhÜng ngÜ©i chÎu Ön có b°n phÆn phäi nh§ Ön.
Lòng nh§ Ön, bi‰t Ön làm cho tâm hÒn thæng hoa và làm cho tình cäm xã h¶i êm ái nhË nhàng. ñiŠu kiŒn cÀn và Çû là s¿ nh§ Ön, bi‰t Ön và hành Ƕng ÇŠn Ön hay tå Ön phäi do tØ trái tim thành khÄn mà ra.
M¶t nhà tÜ tܪng Tây phÜÖng Çã nhÆn xét: "V¶i vàng trä Ön là tÕ ra v¶i vàng phän båc". Lš do là muÓn "trä Çi cho xong, không muÓn mang Ön lâu dài." S¿ "b¶i båc" này là do khuynh hܧng muÓn tÕ ra "Ƕc lÆp vŠ tâm hÒn" mà thôi. Theo M. Choisy thì Çó là "Independance du coeur", m¶t tâm trång chung cûa con ngÜ©i mà thôi!
Tâm trång chung là muÓn quên Ön, nhÜng cÛng có m¶t loåi Ön mà ngÜ©i ta luôn luôn nh§ và luôn luôn nh¡c ljn, thÆm chí låi cÀu mong n»a, Çó là "Ön tri ng¶". ÷n cûa ngÜ©i Çã g¥p và hi‹u ÇÜ®c chí hܧng cûa mình, hi‹u ÇÜ®c tâm s¿ sâu kín cûa mình, cÙu mình thoát cänh:
"Chi‰c thuyŠn lÖ lºng bên sông
Bi‰t Çem tâm s¿ ngÕ cùng ai hay
Ch¡c chi thiên hå Ç©i nay
Mà Çem non nܧc làm rÀy chiêm bao!"
(NguyÍn Trãi)