NGUYÊN CHÂU
VÃn ÇŠ quan tr†ng nhÃt ÇÓi v§i Ç©i sÓng con ngÜ©i là æn no, m¥c Ãm, ª yên. ˆn, m¥c, ª là ÇiŠu kiŒn Ç‹ con ngÜ©i tÒn tåi. Do Çó, hÀu h‰t m†i gia Çình, m†i quÓc gia nhÕ ho¥c l§n ÇŠu quan tâm ljn vÃn ÇŠ nuôi sÓng con ngÜ©i m¶t cách tích c¿c.

Khi m¶t xã h¶i Çã Çåt ljn m¶t trình Ƕ ti‰n hóa nào Çó thì së có t° chÙc sinh hoåt sän xuÃt Ç‹ duy trì sinh mŒnh. Các triŠu Çåi, các chính phû, các b¶ t¶c ÇŠu có hŒ thÓng quan ch‰ Ç‹ ÇiŠu hành xã h¶i. Các cÖ quan ÇiŠu hành thÜ©ng gÒm nh»ng ngÜ©i không sän xuÃt ra cûa cäi vÆt chÃt. ñ©i sÓng cûa nh»ng thành phÀn này ÇÜ®c bäo Çäm bªi m¶t hŒ thÓng g†i là lÜÖng, b°ng, l¶c.

LÜÖng b°ng cûa các quan viên -Næm K› H®i (1839) là næm Minh -mŒnh thÙ 20, vua Thánh T° ÇÎnh lÜÖng b°ng ÇÒng tiŠn và tiŠn Xuân Phøc cûa các quan viên.

LÜÖng b°ng ÇÜ®c cÃp phát b¢ng tiŠn và gåo.

NhÜ trên ,tùy theo chÙc vø và phÄm trÆt mà sÓ lÜ®ng khác nhau.

LÐ÷NG: Là sÓ tiŠn ho¥c gåo trä cho m¶t ngÜ©i làm viŒc theo ÇÎnh kÿ nhÃt ÇÎnh. Nguyên ng» ch» Hán: LÜÖng là gåo, là thÙc æn. Có lë tØ ch» này mà ch» LÜÖng ÇÜ®c ViŒt hóa mang š nghïa tiŠn công trä ÇÎnh kÿ cho ngÜ©i làm viŒc (tÜÖng t¿ nhÜ nguÒn gÓc ch» salary cûa MÏ, salaire cûa Pháp có nghïa là sÓ tiŠn trä ÇÎnh kÿ tuÀn hay tháng cho ngÜ©i làm viŒc. Salary hay Salaire nguyên ng» La-tinh "Salãrium" có nghïa là "tiŠn trä cho binh sï La Mã Ç‹ mua muÓi" -gÓc ch» Salãrius có nghïa là thu¶c vŠ muÓi: Sãl = Salt = Sel)

B˜NG: Là khoän tiŠn phø cÃp (allowances) tùy theo chÙc vø và trách nhiŒm Çäm nhÆn (position, function). SÓ tiŠn này không cÓ ÇÎnh nhÜ lÜÖng.

NgÜ©i ta thÜ©ng nói: B°ng l¶c ho¥c b°ng cÃp. Th¿c t‰, b°ng v§i l¶c có ch‡ khác nhau.

LC: Là m¶t khoän cûa cäi ÇÜ®c cÃp cho m¶t ngÜ©i nhÜ m¶t ân huŒ ho¥c Ç¥c ân (favor) Ç‹ h° tr® cho cu¶c sÓng vÆt chÃt hàng ngày.

Sách có thành ng» "÷n vua, l¶c nܧc", nh»ng quan chÙc làm viŒc lâu næm, có công v§i nܧc v§i dân thÜ©ng ÇÜ®c vua ban l¶c. L¶c ª Çây có th‹ là ÇÃt Çai, ru¶ng vÜ©n Ç‹ sinh l®i, thÜ©ng g†i là "l¶c ÇiŠn". Khoän "l¶c ÇiŠn" này nhiŠu ít tùy theo "tܧc" ÇÜ®c phong (tittle of nobility).

Thông thÜ©ng thì lÜÖng là sÓ tiŠn, gåo cæn bän cÀn thi‰t cho m¶t ngÜ©i Çû nuôi sÓng và yên tâm Ç‹ làm công viŒc ÇÜ®c giao phó.

B°ng là tiŠn phø cÃp chÙc vø giúp cho công nhân viên phÜÖng tiŒn Ç‹ bÒi b° sÙc khÕe. Trong bäng lÜÖng nêu trên, tiŠn xuân phøc là "b°ng". Ch» "phøc" ª Çây có nghïa là "báo Çáp" hay "bù Ç¡p". Có lë vì ngày trܧc, trong xã h¶i ViŒt Nam, nh»ng thành phÀn làm "æn lÜÖng" thÜ©ng chÌ ÇÜ®c sÓng m¶t cu¶c Ç©i rÃt khiêm tÓn, gi§i hån trong "cái æn, cái m¥c và nhà ª", Çó là š nghïa mà thành ng» "lÜÖng ba c†c, ba ÇÒng" Çã chuyên chª.

Cø TrÀn Tr†ng Kim Çã nhÆn xét r¢ng: "TiŠn lÜÖng b°ng cûa các quan viên lúc bÃy gi© mà so sánh v§i bây gi© thì thÆt là ít Õi quá. NhÜng mà ch¡c là s¿ æn tiêu thuª trܧc rÈ rúng không bi‰t bao nhiêu. Nhà vua låi s® nh»ng phû huyŒn thi‰u thÓn mà nhÛng låm cûa dân cho nên m‡i næm låi phát thêm tiŠn DЦNG LIÊM."

"DÜ«ng liêm" có nghïa là nuôi s¿ trong såch, th£ng th¡n. VŠ th©i Çi‹m mà cø TrÀn Tr†ng Kim so sánh trên Çây là khoäng th©i gian 1839 (dܧi triŠu Minh MŒnh) và giai Çoån 1920-30 tÙc là gÀn 100 næm sau. Vào giai Çoån này vÃn ÇŠ lÜÖng b°ng Çã có nh»ng cäi ti‰n theo lÓi tây phÜÖng. ñây là giai Çoån mà các công nhân viên chÙc ÇÜ®c trä lÜÖng và phø cÃp Çúng v§i mÙc sÓng và giá cä cûa thÎ trÜ©ng.

Các khäo cÙu vŠ xã h¶i và væn hóa cho thÃy Ç©i sÓng kinh t‰ cûa Ça sÓ ngÜ©i ViŒt rÃt ít phø thu¶c vào ÇÒng lÜÖng công chÙc, vì thÜ©ng các gia Çình ÇŠu có n¶i tr®, n¶i tܧng có khä næng tính toán viŒc chi tiêu hàng ngày, hàng tháng, hàng næm.

Theo truyŠn thÓng thì m‡i gia Çình (ho¥c ti‹u) ÇŠu có m¶t "khu v¿c" kinh t‰ phø Çó là mänh vÜ©n phía sau ho¥c chung quanh nhà.

"Mänh vÜ©n và ao cá" sau nhà nhiŠu lúc Çã trª thành "ÇÖn vÎ kinh t‰" chû l¿c cûa gia Çình. Có th‹ lÃy mänh vÜ©n mà cø NguyÍn Khuy‰n mô tä Ç‹ làm tiêu bi‹u cho ÇÖn vÎ kinh t‰ Çó:

"ñã bÃy lâu nay bác t§i nhà
TrÈ th©i Çi v¡ng ch® th©i xa
Ao sâu nܧc cä khôn chài cá
VÜ©n r¶ng rào thÜa khó Çu°i gà
Mܧp chºa ra hoa, cà m§i nø
BÀu vØa røng rÓn, §t ÇÖm hoa
ñÀu trò ti‰p khách trÀu không có
Bác ljn chÖi Çây ta v§i ta"

- Ao cá, chuÒng gà cung cÃp thÙc æn có chÃt Çåm (protein)
- Mܧp, cà, bÀu, bí... g†i chung là rau quä cho chÃt thanh (chÃt xanh) tåo nên b»a æn hai m¥t thanh và Çåm. M¶t b»a æn g†i là "Çåm båc" có nghïa là ít chÃt protein tÙc là ít thÎt cá. Ch» "båc" có nghïa là mÕng, nhË, ít.

Ngoài ra, còn có m¶t sÓ cây lÜu niên nhÜ mít, °i, cam, chanh, nhãn, xoài... có nÖi có cä gÓc tiêu n»a.

Phäi chæng vì giá trÎ th¿c t‰ này cûa mänh vÜ©n mà các cø xÜa thÜ©ng dùng thành ng» "vŠ vÜ©n" Ç‹ chÌ viŒc vŠ hÜu, trí sï! Và trong các chính sách lÜÖng b°ng cûa nhiŠu triŠu Çåi ít nghe nói ljn tiŠn vŠ hÜu cûa các quan chÙc m¶t cách rõ ràng, cø th‹. ThÜ©ng thì các quan chÙc vŠ hÜu së ÇÜ®c ÇÎa phÜÖng cung cÃp b°ng l¶c Ç‹ an hܪng tu°i già. SÓ lÜ®ng cung cÃp tùy theo hoàn cänh tài chính cûa ÇÎa phÜÖng. Do Çó, trong khi còn tåi chÙc, nhiŠu ngÜ©i Çã phäi t¿ lo liŒu cho mình m¶t "quÏ hÜu b°ng" Ç‹ có th‹ sÓng khi "thôi quan hoàn dân".

Theo truyŠn thÓng thì "TrÈ cÆy cha, già cÆy con", Çây là mÓi tÜÖng quan d¿a trên tình cäm và Çåo ÇÙc: lúc còn nhÕ thì con cái nh© cha mË nuôi sÓng, ljn khi cha mË già y‰u thì nh© låi con. TØ Çó Çi t§i quan niŒm "nuôi con khôn l§n Ç‹ sau mà nh©". Luân lš, Çåo ÇÙc, truyŠn thÓng h‡ tr® quan niŒm này, khuy‰n khích và ép bu¶c con cái phäi phøng dÜ«ng cha mË nhÜ m¶t ÇŠn Çáp công Ön sinh thành, dÜ«ng døc, d¿ng v® gä chÒng... NhiŠu bÆc cha mË Çã suÓt Ç©i vÃt vä, täo tÀn Ç‹ ÇÀu tÜ vào tÜÖng lai con cái, mong cho con cái ÇÜ®c giàu sang, danh v†ng. Dï nhiên, không phäi ai cÛng nuôi con Ç‹ sau này nh© cÆy, vì tøc ng» có câu "nܧc m¡t chäy xuÓng" š nói trên thÜÖng xuÓng chÙ ít khi dܧi thÜÖng lên. Kinh nghiŒm xã h¶i cÛng Çã ghi nhÆn s¿ kiŒn:

"MË nuôi con bi‹n hÒ lai láng
Con nuôi mË k‹ tháng k‹ ngày"

TØ ÇÀu th‰ k› thÙ 20, d¿a theo khuôn mÅu lÜÖng b°ng tây phÜÖng, m¶t sÓ nÖi Çã có quÏ hÜu b°ng Ç‹ bäo Çäm tu°i già cho nh»ng thành phÀn công nhân viên chÙc trong m†i lãnh v¿c hoåt Ƕng. Thí dø, dܧi chính th‹ quÓc gia: các công nhân viên chÙc ÇÜ®c Ãn ÇÎnh m¶t khoän tiŠn hÜu b°ng (retiring pension) nhÃt ÇÎnh tùy theo mÙc lÜÖng và sÓ næm làm viŒc.

TiŠn hÜu do nhà nܧc quän lš và trä cho ngÜ©i thø hܪng hàng quš (m‡i ba tháng). TiŠn này ÇÜ®c trích tØ tiŠn lÜÖng hàng tháng (6% trên lÜÖng cæn bän) bÕ vào quÏ hÜu b°ng. "MÙc lÜÖng" tÙc là chÌ sÓ lÜÖng cæn bän. ChÌ sÓ này ÇÜ®c Ãn ÇÎnh theo nghåch trÆt ngành nghŠ và b¢ng cÃp chuyên môn. Qua th©i gia và cung cách làm viŒc chÌ sÓ này tæng lên theo các trÆt ÇÜ®c thæng. Ví dø th©i ÇŒ nhÃt C¶ng Hòa: nghåch ñåi H†c SÜ Phåm, chÌ sÓ khªi ÇÀu là 470 và t¶t cùng là 1125 (g†i là plafond ceiling). SÓ næm làm viŒc tÓi thi‹u Ç‹ ÇÜ®c hܪng tiŠn hÜu là tØ 10 næm trª lên. M‡i næm làm viŒc së ÇÜ®c tính 2%. N‰u m¶t giáo sÜ làm viŒc liên tøc 22 næm, ÇÜ®c thæng trÆt ÇŠu Ç¥n, chÌ sÓ sau 22 næm là 1030. Næm 1972, m‡i chÌ sÓ ÇÜ®c tính là 22 ÇÒng ViŒt Nam C¶ng Hòa, lÜÖng cæn bän cûa m¶t giáo sÜ này së là 22,660 ÇÒng. N‰u ngÜ©i này xin vŠ "hÜu non" së ÇÜ®c tính: 22 næm x 2% thành 44% và ÇÜ®c lãnh tiŠn hÜu b¢ng 44% sÓ lÜÖng cæn bän (khoäng 9,970 ÇÒng). N‰u làm 30 - 35 næm, hÜu b°ng së cao hÖn n»a.

Tåi ViŒt Nam, sÓ tiŠn hÜu này có th‹ Çäm bäo an ninh cho ngÜ©i già vì không tÓn tiŠn nhà, tiŠn xe... SÓ tiŠn hÜu này së dÜ giä khi vŠ sÓng ª nông thôn, ru¶ng vÜ©n... Vì vÆy, vŠ hÜu vÅn liên k‰t v§i "ÇiŠn viên, thú n† vÅn xÜa nay"... NgÜ©i Çi làm ít khi phäi lo l¡ng cho thân sau...

Th‰ nhÜng, "Ç©i Çâu phäi m¶t bài thÖ thuÆn vÀn". MiŠn Nam ViŒt Nam søp Ç°, quÏ hÜu liÍm bÎ tܧc Çoåt, các công chÙc cûa ViŒt Nam C¶ng Hòa hÀu h‰t lâm vào cänh cùng c¿c n‰u không còn khä næng thích Ùng. Nh»ng ngÜ©i còn ÇÜ®c ch‰ Ƕ m§i sº døng không ÇÜ®c "truy cÙu" sÓ næm Çã làm viŒc trܧc Çây trong lãnh v¿c chuyên môn! ñây là m¶t mÃt mát do s¿ bÃt công.

ñó là nh»ng bÃt tr¡c ÇÓi v§i ngÜ©i ª låi quê nhà. Nh»ng ngÜ©i ra Çi ÇÎnh cÜ ª nܧc ngoài cÛng g¥p m¶t sÓ bÃt tr¡c khác trong tu°i già. Cø th‹ ª Hoa Kÿ, hoàn cänh sÓng Çã có thay Ç°i l§n lao: con cái Çã có Ç©i sÓng riêng tÜ cûa con cái, cha mË phäi bi‰t t¿ lo liŒu cho tu°i già cûa mình. Cái bÃt tr¡c thÜ©ng xäy ra Çó là: con cái vì nh»ng lš do Ç¥c biŒt nào Çó trong gia Çình riêng nên g¥p khó khæn trong b°n phÆn ÇÓi v§i cha mË già vŠ m¥t kinh t‰ (ho¥c g¥p ngÜ©i v® phän ÇÓi ho¥c g¥p ngÜ©i chÒng tính toán chi li... ho¥c g¥p lúc suy thoái, viŒc làm không v»ng ch¡c...). M¶t bÃt tr¡c khác hiŒn nay cÀn phäi quan tâm ÇŠ phòng Çó là s¿ thay Ç°i chính sách xã h¶i cûa MÏ: không cho bÃt cÙ ngÜ©i già nào hܪng "tiŠn già" (SSI) nhÜ trܧc Çây.

Hoàn cänh thay Ç°i, ch¡c quan niŒm "vŠ hÜu", "vŠ vÜ©n" cÛng phäi thay Ç°i cho thích h®p. Tåi quê nhà "vŠ vÜ©n" thì ít hay nhiŠu ÇŠu có æn, nhÜng ª Çây "vÜ©n" là m¶t mÓi lo... hÖn là hܪng thú vui...