T PHO
MT HIN TNG X HI PH BIN...

NGUYN VN TRUNG
Hng nm, theo thng l vo nhng ngy gn Tt th no cng c nhng kin ln ting ku gi hoc thng bo nhng bin php hnh chnh nhm hn ch, ngn cm vic t pho v nhiu l do thܩng ܮc ni ra hn c l trnh lng ph Nj tit kim.

Khng phi by gi m ngay t u th k, thi phong tro Duy Tn thy ng nhng li khuyn tit kim: "Ti xin k cc mn v ch y ra cho cc ng nghe: giy bc tho, giy tin vng bc l t ra tro m thi, ch ng b no m ly u, du c ly cng khng bn ܮc. Cn pho th n lp bp t ting ri ht, li bay thm tn cho chy nh ca, mt ci v ch nhi hu tn li mt tin cho ch chic na."

Nhng ri pho vn n, nhiu t ty nm, khng phi v nhng tc Ƕng ca li khuyn hay bin php hnh chnh m do tnh hnh lm n pht t nhiu hay t ca mi ngܩi.

Trܧc mt hin tܮng x hi nh vy, thit tܪng nn i tm hiu nhng nguyn nhn su xa ca n. Sau y xin th nu ra mt s d kin quan st ܮc.

I. TM L TIU XI HOANG PH V HNH THI KINH T X HI
t lu, tc n ung, chi bi trong cc dp l, Tt, hiu h thܩng phung ph khng tic ca. Tc ng v ca dao ca ta c nhng cu:

"i cy ba v khng n ba ngy Tt"
hoc
"Thng Ging l thng n chi..."

Nhng cu trn biu l mt tm l tiu xi hoang ph ca ngܩi Vit Nam vn cn tn ti ljn ngy nay. Tm l ny khng ring g Vit Nam m cc x hi c nn kinh t tin t bn NJu c tm l tng t. Vy phi c nhng nguyn nhn chung. X hi no cng lm ra d t nhiu nhng g cn thit. Vn NJ ǥt ra l s dng phn d nh th no? Trong lch s nhn loi, c hai quan nim kinh t chnh: mt l ca cc x hi c s hay tin t bn, hai l ca cc x hi t t bn tr v sau. V d: cy la trng cy, ch cy mt ma, lm mt v. Hoa li thu hoch ܮc sau khi chi dng vo nhng nhu cu sinh sng (n, mc, ), phn d li em tiu xi ht. Hoc ngܮc li, ngh cch cy thm mt ma th hai, trng mt th cy khc, o thm kinh rch, mua phn bn, thuc tr su, ngha l tin d Nj tch ly, u t ti sn xut Nj tng nng sut. Cch lm n th nht ch ngh ljn nng sut trܧc mt, khng ngh ljn tit kim, u t pht trin trong tng lai. Cch tiu xi cng phi kinh t v ch ngh lm sao tiu cho ht phn d tha, ǥc bit b chi phi bi Ƕng c ph trng, bo v th din ca c nhn, gia nh, dng h, b tc... qua nhng cch cho, tng, biu, thch thc... v tng biu, thch thc bt buc phi ܮc p li, chp nhn Nj gi th din... l hin tܮng Potlatch m nh x hi hc Php, Marcel Mauss, khm ph ra khi nghin cu nhng trao ǰi gia cc x hi c s. Bt c s vic g cng c th l dp, l c Nj khoa trng, ngha l Nj thc hin Potlatch: sinh con, cܧi g, l, Tt, hi h, giao hiu gia cc b tc, lng x...

C mt b tc Bc M trng by nhng dng qu Nj trao ǰi sau li tiu hy i. Theo Malinowki, trn qun o Trobiens, nhng ngܩi Mlansiens em tt c nhng c khoai mi (Ignames) to p nht Nj tng nhau sau khi long trng trin lm. Tm li, dng qu phi tiu hy i mi ܮc ting l xi sang, cn n th Nj n. Do , Potlatch biu l hnh thc lng ph ǥc bit, mt th lng ph qui nh a v, ting tm, v khng c a v ting tm ln no m li khng i hi s khoa trng, thch thc v lng ph. Theo Poirier ghi li, Madagascar c tc dng la ht thuc t chy giy bc 500 ng. Phi Chu ra tay bng sa. Ouganda nh giu ph trng s giu sang ca mnh bng cch ngi ngoi tri nng Nj cho nhng tng b Ƕi trn u chy y mnh trܧc s thn phc ca m ng!

Thi xa, Vit Nam c hin tܮng Potlatch hay khng cho ljn nay chng ti cha pht hin ܮc chng tch no. Nhng tn d th chc c v nhng tc n Tt, n gi, n khao, n mng... Nht l min Nam ܮc t chc mt cch lng ph, nhiu khi vܮt qu kh nng ca ng s, nhng khng th khng lm Nj gi l "tr n ming" c khi cn phi lm hn, cng to cng hay Nj ܮc ting (d ܮc ting khen ho hen chng cn) hoc Nj gi th din cho gia nh, dng h...

Sch i Nam Nht Thng Ch ghi chp v phong tc ca ngܩi dn H Ni: "Gp nhng khi c vic tang, vic t, thܩng lm rt xa x, tranh nhau lm c bn cho to Nj khoe khoang. Bnh c ci b mt to ljn mt thܧc v mi lng xm ti n ung. Nu rܮu tht khng ܮc y c th b ch trch."

Sch Gia nh Thnh Thng Ch, ghi chp v phong tc Gia nh: "Ngy Nguyn n bt k k qu tin, ngܩi ln nh NJu no say vui sܧng chi bi. Phong tc cu o ܮc vic vui mng NJu m cuc din k (ht xܧng) nh nh tn Gip sp khi cuc ht xܧng, git heo phn tng cho mi ngܩi quen bit, cho bit nht k mi ljn xem ht chi, gi l Phin l, ljn ngy ty tnh hu bc em tin ljn lm l mng coi ht, ri n ung no say, ri v. Sau ngܩi quen bit cng c m trܩng ht, cng da Phin l ljn tn Gip, th tn Gip cng phi i, nh tn t trܧc i mng cho tn Gip mt quan tin, th nay tn Gip phi i li cho tn t gia bi ln hai quan. Sau tn Gip c vic cng mi, th t qua phi gia ln ba quan, i i li nh th ln ljn 100 quan, ljn ni c ngܩi phi cm th vay mܮn Nj tr Phin l y."

Gn y, nhng li n chi hoang ph ca ngܩi min Nam ܮc Nguyn Hin L ghi li: "Ch in trong ny l ng vua nh, ch kim Nj cho con phi kh, trܧc hi kinh t khng hong cc cng t Bc Liu (min ny hi mi pht, la cht cao nh ni, tin nhiu nh c) mun khoe khoang vi gi im ly giy xng (cent piastres) cun thuc ht chi."

... "Ngܩi ta kim tin nh nܧc, ngܩi ta coi tin nh rc. My nm y, dܧi Lc tnh trng ma... C chiu th By, dn lc tnh em bc nghn ln chi Si Gn... Nhng li n chi ng tri ca cng t Bc Liu k khn xit."

S tiu xi hoang ph khng ch thy nhng k nhiu tin lm bc m ngay trong gii cng nhn, nhn dn lao Ƕng cng khng thiu! Theo V Xun T k li: "Dn Si Gn lnh ܮc ba chc bc lܮng, dm b ra hai mi by ng mua cc m d Huckel. i lm tin mt ngy ri, thi khng thm lm na. Cu li xe bui tra, thܩng gc xe nm xem bo, ai gi cng khng i."

Hin nay, tm l tiu xi hoang ph Nj khoa trng cng vn cn kh ph bin. Chng ti c nghe k li ti mt xm chi min Duyn Hi, vo dp Tt, c hai nh thch nhau t pho, thay phin nhau, nh ny t nh kia p li, cho ljn bao gi khng cn pho t na k l thua. Th l c hai nh NJu cho ngܩi i mua gom ht pho trong x, trong qun, ri ln c Si Gn! Dܧi ci nhn ca nh dn tc hc, s kin t pho khoa trng thch thc nhau k trn ܮc coi nh l tn d ca hin tܮng Potlatch, tiu biu cho mt tm l tri ngܮc vi nhng i hi tit kim, hp l ha ca nn kinh t sn xut pht trin.

S khoa trng v lng ph ܮc din ra dܧi mi kha cnh v trong mi lnh vc: lnh ph tin ca, cng sc lao Ƕng, thi gian v c cht xm. Xy dng mt cng trnh khng ph hp hoc vܮt qu kh nng ǩi sng kinh t x hi l mt s khoa trng v lng ph. Do , nhn trong vin tܮng din tin ca nhng hnh thi kinh t x hi trong lch s: S tiu xi hoang ph khng phi n gin ch l vn NJ thuc o c m cn l vn NJ tm l gn lin vi mt hnh thi kinh t x hi. Nh vy, vn NJ ǥt ra phi chng khng hn ch l u tranh gia hai con ܩng cng ch trng tit kim, hp l ha v sn xut pht trin m cn l u tranh gia hai con ܩng vi nhng tn d ca con ܩng kinh t c s tin t bn?

Theo Bi Tܩng Xun, chnh cc gi tr truyn thng ca nn vn ha xa c l lc cn cng cuc pht trin kinh t hay cng nghip ha theo kiu t bn khng ring g Vit Nam m cn c cc nܧc chm pht trin trong vng ng Nam .

II NGHA v CHC NNG ca MT PHONG TC PH BIN LU I
t pho l gy ting n ln, lin tc v ko di. Ni mt cch tng qut c th gy ting Ƕng dܧi nhiu hnh thc:

- Bng dng c, dng: t pho (pho bng, pho lnh), bn sng, g chung m, nh trng, phch, ching, thanh la, lo bt, ko nh, nh n, thi kn, v.v...

- Bng ting ngܩi: la, h, ht, khc, cܩi to ting.

Vn NJ ǥt ra l trong nhng trܩng hp no thy hay ng hn buc phi gy ting Ƕng, ngܮc li trong nhng trܩng hp no khng ܮc gy ting Ƕng. V ti sao phi gy hay khng ܮc gy ting Ƕng nh mt iu cm k?

Vn NJ cng ǥt ra khng phi ch cho Vit Nam m c cho cc dn tc cc chu khc, khng phi ch by gi m t thi xa trong cc phong tc lu ǩi hin nay cn ܮc gi hay ܮc ghi li qua cc truyn c tch, thn thoi, truyn thuyt...

Ngܩi ta t pho Nj gy ting Ƕng:

1) Tt: Tt l nhng ngy cng, ngy l nht nh trong mt nm. Chu nh hܪng ca vn ha Trung Hoa, trong mt nm Vit Nam cng c ba ci Tt: Tt oan Ng (5 thng 5 m lch), Tt Trung Thu (15 thng 8 m lch) v Tt Nguyn n (1 thng Ging m lch). y ch xin NJ cp hai Tt: Trung Thu v Nguyn n.

- Tt Nguyn n ܮc t chc long trng v ko di hn c v l nhng ngy u ca mt nm. t pho trong nhng ngy Tt m ǥc bit l m giao tha, thi im phn chia gia nm c v nm mi, pho n nht lot v NJu khp. Thi xa, trong m giao tha cn c c tc nh trng na, tc ng c cu: Trng ku ran nh trng giao tha chng khc g hi Trng Thi Hoa ca Cao Lc s thi ܩng Minh Hong Nj gic gi cho hoa xun mau n.

Sch Gia nh Thnh Thng Ch c ghi chp: "Cng nh Trung Quc, ngy u nm t pho, treo ba o... Ngy mng ba a Thn gi l nj tin, li c th pho ng, pho thic, ting n vang rn rng ni khng dt."

- Tt Trung Thu: Tt rm thng Tm, gia ma thu, l nhng ngy hi dnh ring cho gii tr (ngܩi ln cng tham d). i vi cc dn tc min nhit ǧi, nht l Vit Nam, sinh hot vn ha dn gian thܩng ܮc din ra vo ban m dܧi nh trng, ǥc bit vo nhng m trng thu vng vc. Chng ti xin gii thiu mt th loi c nhc dn tc: Ht Trng qun, cn ܮc gi l ht Trng ging hay ht Thܪng ging (trng) l tnh ca ma thu- th loi dn ca ny c t lu ǩi. Tuy ܮc gi l trng nhng thc ra l mt loi "Ƕc huyn th cm" (Cithare en terre) ngܩi ta o mt ci h su khong 40-50 phn, ܩng knh cng khong 40-50 phn, trn y mt mm ng, hai bn h ng hai cc, cch nhau khong vi ba thܧc, ri cng mt si dy ngang qua, mt ci chc chng ln gia mt mm ng Nj lm cng dy ng thi c tc dng truyn m xung mt mm ng. Mi khi dp hay g ln si dy, pht ra m thanh nh ting trng. V th mi c cu ca dao:

"Anh v trng t ku vang
Em thi so trc nhp nhng vi anh
Gi l xanh l im cnh"

Th loi dn ca ny, trong ho quang chin thng ca Quang Trung Nguyn Hu ܮc dn chng hon chnh v phong ph ha nh ta thy ngy nay.

Nhng m thu trng thanh gi mt, t trong nh ngoi ph, v c ngoi ng ni, ting ht ha ln vi ting trng dng ln y thinh khng, m nh cao l m rm thng Tm m lch. Phan K Bnh k li: "Tr con ti hm y, dt du nhau tng on tng l, m th nhy v, m th ko co, m th bt ci h khoan, m th rܧc n, rܧc s t, trng thanh la nh vang c ܩng, ting reo h, ting a m . Li ni n ht trng qun, ni kia ht trng qut, tng chi gi l Cch Trung Thu thܪng nguyt."

2) Cc dp l mng khc:

Khng phi ch trong dp Tt ngܩi ta mi t pho, m ting pho cn hin din trong nhng pht giy quan trng ca ǩi ngܩi:

- t pho trong l Thn Nghinh cn gi l l Nghnh Hn hay l n du hoc rܧc du.

- t pho trong l Ct nc hay l Thܮng Lng v trong l n mng Tn gia (nh mi).

- t pho khi khai trng ca hng bun bn.

- t pho trong l khao Thܮng th v l Vn lo l ba tic yn Nj tht cc c gi v.v...

3) m tang:

Trong m tang phi khc lc, k l, la go to ting. Theo Toan nh trong Np C c ghi li: "Sng du n, cht kn trng."

Cu tc ng ny chng t trong m tang phi c kn trng. Kn trng ni ln trong lc t l, cng vi phܩng bt m ni iu nam thng hoc nam ai, em s bi thm cho m tang v iu ha mi Ƕng tc ca tang ch cng nh ca ngܩi chp s.

Mi khi c ngܩi ti phng ving, con chu khc ln l c iu kn trng ni theo, nh mun cho hng hn ngܩi cht bit c bn b thn thuc ti ving l. V nh c kn trng bo hiu nn tang ch hoc con chu khc ca ngܩi cht nu ang b mc bn mi bit c khch ving Nj ra m l.

Thܩng thܩng kn trng ngi mt ni gn o quan Nj mi khi c khch ti ving l thy ngay.

Trong khi ngܩi cht cn qun trong nh, trܧc ngy a m, con chu thܩng thu phܩng kn trng v bt m, c cho mi ngܩi vi cu tang nhc, nht l kn Nj khc ng b, cha m. Nhng cu khc ring NJu c tin thܪng, bi vy tc thi kn ny gi l "Thi kn gii". Theo L Vn Pht ghi li tc l Nam K: "Trong m tang c mܧn nhܩng tung Nj ma ht khi i dc ܩng, c phu khnh quan ti cng ca ht theo nhp."

Toan nh k li: "Phܩng tung dn ܩng tr huyt: thܩng l nm ngܩi, bn ngܩi ng bn vai thin tܧng trn gi bn gc ng Ty Nam Bc v mt ngܩi th nm ng vai v Thn h, Ƕi m u cp. Thn h v bn thin tܧng i u m tang va i va c nhng iu b nhy tin v ming a ht. Thn h v thin tܧng dn u m tang Nj ui tr ma qu. Thn h va vn nhy ma qu phi trn chy, cn cc thin tܧng, mi iu b NJu l nhng ba php trn an dc ܩng, xua t ui c. Khi c phܩng tung tr huyt, huyt phi o tam cp. Thn h nhy xung lng huyt, thm thnh t pha, c khi gm tht, trong khi bn b thin tܧng ma, džc ch v i quanh huyt."

t pho trong ngy a m hoc ct m, cn gi l ngy "Pht dn". Tc ny hin nay ch cn thy ngܩi Trung Hoa gi. Ngܩi Vit trܧc kia cng t pho, khng c pho, t tre kh Nj gy ting n ln. Hin nay tc t pho trong lc a m tang tuy cn t ngܩi gi, nhng vic gy ting Ƕng ln khi quan ti ܮc khing ra khi nh bng cch dp mnh cho b tan ci siu sc thuc (ca ngܩi cht) hoc ci da, t t du lc (du phng) Nj dܧi quan ti th vn cn kh ph bin.

4) Gic, cܧp vo lng, h (v ), chy nh:

Trܧc cc s bin ny, ngܩi xa thܩng thi t v, khua ching nh trng bo Ƕng theo nhp ng lin Nj Ƕng vin thi thc mi ngܩi sn sng i ph.

5) Lc c nht thc, nguyt thc:

Theo Charles Borri, mt v Tha sai, ghi li nhng iu mt thy tai nghe thi Trnh-Nguyn trong mt cun k: "Mt thng trܧc khi xy ra nguyt thc, nht thc, vua gi vn th i cc tnh bo cho bit Nj chun b i ph. Ngy xy ra hin tܮng, cc quan vn v, dn chng NJu t tu triu nh v i ljn mt ni c thit lp bn th (hng n). Khi xy ra hin tܮng, vua ly bn ly, ra tay thp hng, cm di nh ba ting trng. Sau , tt c cc trng khc NJu ܮc nh ln v bn sng trܩng (sng ha mai), sng thn cng, cn dn chng khua dp cc th dng lm bp cho ljn khi ht nht thc."

| Issue 503 | VIET Magazine Home Page | Online Subscription |