NGUYÊN CHÂU
TruyŠn thÓng dân t¶c ViŒt Nam thÜ©ng chia trách nhiŒm giáo døc ra nhiŠu lãnh v¿c khác nhau: ñÙc døc, Trí døc và HuÃn nghŒ.

Giáo døc tåi nhà trÜ©ng ph° thông chú tr†ng nhiŠu ljn viŒc mª mang trí tuŒ, thâu thÆp ki‰n thÙc vŠ các vÃn ÇŠ vÛ trø, nhân væn, thuy‰t lš... NŠn giáo døc này thÜ©ng thiên vŠ tØ chÜÖng khoa cº, chÌ Ùng døng ÇÜ®c m¶t phÀn rÃt nhÕ vào cu¶c sÓng. Tuy vÆy nó Çã m¶t th©i trª thành m¶t loåi th©i trang rÃt ÇÜ®c Üa chu¶ng trong xã h¶i ViŒt Nam xÜa và nay cÛng còn tÒn tåi räi rác trong nh»ng ngÜ©i "sính" b¢ng cÃp và h†c vÎ.

Giáo døc gia Çình thì phÀn l§n tÆp trung vào phÀn ñÙc døc và Çåo lš. Cha mË dåy cho con cái bi‰t cách æn ª ÇÓi Çãi v§i m†i ngÜ©i trong gia Çình, trong làng, nܧc... Dåy các "Çåo làm ngÜ©i" nhÜ ñåo làm con, ñåo Làm cha, ñåo v® chÒng, ñåo thÀy trò, ñåo vua tôi... Dåy các nguyên t¡c Trung, Hi‰u, Ti‰t, Nghïa, Thành Tín...

"Con Öi muÓn nên thân ngÜ©i,
L¡ng tai nghe lÃy nh»ng l©i mË cha
Gái thì gi» viŒc trong nhà
Khi vào canh cºi khi ra thêu thùa.
Trai thì džc sách ngâm thÖ
Dùi mài kinh sº Ç‹ ch© kÎp khoa.
Mai sau nÓi ÇÜ®c nghiŒp nhà
Trܧc là ÇËp m¥t, sau là Ãm thân. (ca dao).

VŠ lãnh v¿c huÃn nghŒ thì chÌ dåy m¶t sÓ nghŠ nhÜ m¶c, nŠ, rèn, Çóng thuyŠn, Çan lát, dŒt väi, làm ÇÒ gÓm... không thÃy dåy nghŠ buôn bán, kinh doanh. ChÌ nghe nói "dÅn ÇÜ©ng Çi buôn" mà thôi, các ông g†i là "lái buôn" hình nhÜ không có s¿ Çào tåo gì cä...

Xã h¶i Çã không chú tr†ng dåy nghŠ buôn bán, gia Çình låi thÜ©ng tránh, không muÓn cho con cái còn nhÕ, thanh thi‰u niên Çang Çi h†c, bi‰t ljn các vÃn ÇŠ tiŠn båc, buôn bán, l©i l‡ trong cu¶c sÓng h¢ng ngày. PhÀn Çông các bÆc phø huynh ÇŠu muÓn con em khi còn ª nhà v§i cha mË, anh chÎ chÌ nên chæm lo h†c hành, ngoan ngoãn vâng l©i, n‰u còn gi© r‡i ränh sau khi h†c hành thì giúp Ç« cha mË m¶t sÓ công viŒc v¥t, thÜ©ng là nh»ng công viŒc không liên quan ljn tiŠn båc, không sinh l®i.

M¶t sÓ gia Çình sÓng b¢ng nghŠ buôn bán, kinh doanh có dåy cho con cách buôn bán, cách làm ra tiŠn tØ vÓn li‰ng s¤n có ho¥c vay mÜ®n nhÜng cÛng chÌ dåy theo kinh nghiŒm cá nhân ho¥c tÆp th‹ Çã rút ra ÇÜ®c trong quá trình buôn bán, làm æn chÙ chÜa có nh»ng tài liŒu thành væn mang tính cách ph° thông.

Nh»ng kinh nghiŒm Çó ÇÜ®c truyŠn miŒng qua ca dao và tøc ng», ÇŠ cÆp ljn nh»ng vÃn ÇŠ sÖ Ç£ng, ví dø: nói vŠ vÓn thì

"Cä vÓn, l§n lãi"
"VÓn nhiŠu, lãi nhiŠu"
"M¶t vÓn, bÓn l©i"
"NhÃt bän vån l®i"
"ˆn lãi tùy chÓn, bán vÓn tùy nÖi"

Nói vŠ cách buôn bán, ch® búa, thì:
"Buôn có bån, bán có phÜ©ng"
"Cho nhau vàng, không b¢ng trÕ (chÌ) Çàng Çi buôn" ho¥c ngÜ®c låi "Thà cho nhau vàng hÖn Çem Çàng Çi buôn".

Có th‹ nói cách dåy buôn bán n¢m trong câu "trÕ Çàng Çi buôn", bày vë cho cách làm æn có giá trÎ hÖn cho vàng, vì cho thì chÌ m¶t vài lÀn khi quÄn bách mà thôi, trái låi, chÌ Çàng Çi buôn thì có th‹ t¿ l¿c làm æn lâu dài. Thành ng» "Çem Çàng Çi buôn" ám chÌ nh»ng mánh l§i, nh»ng kÏ thuÆt trong ngành buôn bán... Cho nên n‰u không phäi là ngÜ©i trong gia t¶c hay ngÜ©i thân thi‰t thì không nên truyŠn nghŠ, thà cho h† m¶t ít vàng là hÖn, tÜÖng lai không có ngÜ©i cånh tranh, dành mÓi...

Sách "Gia HuÃn Ca" cûa NguyÍn Trãi, trong bài "Dåy V® con" có Çoån sau Çây liên quan ljn viŒc buôn bán:

"Mua bán ÇØng Çiêu trác Çong ÇÜa
Mua ÇØng gia gi‰t (1) quá lØa,
Bán ÇØng bó xi‰t (2) ích ta håi ngÜ©i
.......................................
Cán cân tåo hóa tåi tr©i
Giàu ba h† khó ba Ç©i mÃy ai.
ñØng cånh khóe (3) tham l©i Ç¥t lãi
L®i kÈ cho, thì håi kÈ vay...."

Nh»ng câu này tuy có nh¡c ljn nh»ng ch» "mua, bán" và "l©i lãi" nhÜng chung quy cÛng chÌ là bài h†c "Çåo ÇÙc" khuyên con ngÜ©i ngay thÆt, r¶ng rãi, công b¢ng trong viŒc mua bán, chÙ không dåy cách thÙc làm th‰ nào Ç‹ mua bán có l©i, mua gì, bán gì v.v...

Ca dao và tøc ng» thì th¿c t‰ hÖn, Çã ÇÜa ra m¶t sÓ kinh nghiŒm trong mua bán có th‹ áp døng ÇÜ®c, ch£ng hån, nói vŠ l®i håi:

"Thà bán l‡ hÖn xách r° vŠ không"
"ñÜ®c ngÜ©i mua, thua ngÜ©i bán"
"Buôn g¥p chÀu, câu g¥p ch‡"
"Buôn tàu (4) không giàu b¢ng hà tiŒn"
"Bán rÈ còn hÖn ÇÈ lãi"
"Trong vÓn thì nài, ngoài vÓn thì buông"
"Bán hàng nói thách, làm khách trä rÈ"
"Bán hàng chiŠu khách"
"RÈ tiŠn m¥t, Ç¡t tiŠn chÎu" (5)
"Quen m¥t Ç¡t hàng"
"ñÜ®c mùa buôn väi buôn vóc,
MÃt mùa buôn thóc buôn gåo"
"Bán gåo tháng tám, mua väi tháng ba"
"ñÀu næm buôn muÓi, cuÓi næm buôn vôi"
"Mùa hè buôn bông, mùa Çông buôn quåt"
"Thåch xoa m¶t vÓn bÓn l©i
Lui vŠ Ç‹ v® lÃy ngÜ©i thåch xoa"

Trên Çây là nh»ng kinh nghiŒm vŠ th©i vø mua bán rÃt thô sÖ. Vì ViŒt Nam xÜa phÀn l§n chÌ có nh»ng ngÜ©i buôn bán nhÕ, viŒc buôn bán có tính cách trao Ç°i th¿c phÄm, vÆt døng. Nh»ng ngÜ©i nhiŠu vÓn Çi buôn l§n và xa có tên g†i là "lái buôn". Hång ngÜ©i này thÜ©ng giàu có: "Giàu lái buôn, khôn th¢ng dÓt" nhÜng vŠ m¥t xã h¶i låi bÎ Çánh giá thÃp:

"Ba tiŠn bÕ bÎ là chÎ lái buôn,
CÖm tr¡ng cá ngon cÛng anh Çi ª"
"Lái trâu, lái l®n, lái bò
Trong ba anh Ãy ch§ nghe anh nào"
"ThÆt thà cÛng th‹ lái trâu"

NghŠ buôn bán bÎ x‰p vào bÆc cuÓi cûa thang giá trÎ xã h¶i truyŠn thÓng. Có lë vì ngÜ©i xÜa quan niŒm r¢ng nghŠ buôn bán, thÜÖng mãi thÜ©ng dÍ vi phåm các nguyên t¡c Çåo lš vì có hiŒn tÜ®ng "lØa thÜng tráo ÇÃu", "b¡t chËt, ÇÀu cÖ, nâng giá...," "buôn gian bán lÆn" v.v... Ç‹ thu ÇÜ®c nhiŠu l®i nhuÆn. Sách có câu "Vi phú bÃt nhân" và "Phi thÜÖng bÃt phú" (Làm giàu thì không gi» Ç¿®c Çåo làm ngÜ©i, nhÜng không làm nghŠ buôn thì không th‹ giàu) nên nhiŠu thÜÖng gia có khi‰u kinh doanh làm æn ÇÙng Ç¡n mà trª nên giàu có cÛng bÎ oan.

M¶t ÇiŠu cÀn tìm hi‹u n»a Çó là quan niŒm truyŠn thÓng vŠ giá trÎ cûa ÇÒng tiŠn trong Ç©i sÓng. VŠ vÃn ÇŠ này có hai quan Çi‹m:

1/ Quan Çi‹m thÙ nhÃt: xem nhË giá trÎ tiŠn cûa, ÇŠ cao giá trÎ nhân nghïa, Çåo ÇÙc:

"TiŠn tài nhÜ phÃn th° (6)
Nghïa tr†ng t¿a thiên kim
Con le le (7) mÃy thuª ch‰t chìm
NgÜ©i thÜÖng ª båc ki‰m tìm làm chi?"
"ñói cÖm hÖn kÈ no rau
Nghèo mà quân tº hÖn giàu ti‹u nhân"
"Cûa giàu tám vån ngàn tÜ, ch‰t hai tay buông xuôi"
"Mång sÓng hÖn ÇÓng vàng"

Quan Çi‹m này coi thÜ©ng nh»ng ngÜ©i giàu có nhÜng không có "ch» nghïa" tÙc là không có h†c hành, thi‰u ki‰n thÙc (thÜ©ng g†i là thi‰u væn hóa); hång nhà giàu này bÎ coi là "tr†c phú".

Trong bài phú "Hàn Nho Phong VÎ", cø NguyÍn Công TrÙ Çã ca ng®i Chu Mãi ThÀn và Lã Mông Chính là hai danh sï Ç©i Hán và Ç©i TÓng bên Tàu là nh»ng danh sï nghèo khó nhÜng bi‰t "an bÀn låc Çåo"(b¢ng lòng v§i cänh nghèo Ç‹ vui v§i nguyên t¡c làm ngÜ©i cao quí):

"Khó ai b¢ng Mãi ThÀn, Mông Chính, cÛng có khi ng¿a cªi dù che;
Giàu ai b¢ng VÜÖng Khäi, Thåch Sùng, cÛng có lúc tÜ©ng xiêu ngói Ç°"
NguyÍn Công TrÙ còn nói: "VÓn dÍ anh hùng m§i có nghèo".

2/ Quan Çi‹m thÙ hai, ngÜ®c låi, xem tiŠn cûa là thÙ vån næng. Trong Ç©i sÓng h¢ng ngày, hÀu nhÜ tiŠn cûa có khä næng giäi quy‰t tÃt cä m†i s¿ viŒc liên quan ljn các sinh hoåt tØ gia Çình, xã h¶i, quÓc gia và quÓc t‰, tØ cái æn cái m¥c cho ljn tình cäm, tØ s¿ thù tåc vãng lai gi»a các cá nhân, các gia Çình cho ljn các cu¶c giao thÜÖng quÓc t‰, thÆm chí các cu¶c chi‰n tranh làm sinh linh Çiêu ÇÙng... Kho tàng ca dao và tøc ng» ViŒt Nam có rÃt nhiŠu câu ÇŠ cÆp ljn vÃn ÇŠ này m¶t cách chi ti‰t.

"TiŠn không chân, xa gÀn Çi kh¡p"
"Có tiŠn mua tiên cÛng ÇÜ®c"
"Có tiŠn mua tiên cÛng ÇÜ®c,
Không tiŠn mua lÜ®c không xong."

"ñÒng tiŠn Çi liŠn khúc ru¶t" ho¥c "ñÒng tiŠn là huy‰t måch"
Do Çó nhiŠu ngÜ©i khi mÃt tiŠn thì nhÜ "mÃt máu xanh m¥t".
ñÒng tiŠn chi phÓi m¶t cách månh më phÀn l§n sinh hoåt cûa Ça sÓ ngÜ©i Ç©i:
"TiŠn båc Çi trܧc, m¿c thܧc theo sau"
"Kim ngân phá luÆt lŒ" (TiŠn båc chi phÓi cä luÆt pháp)
"Nén båc Çâm toåc t© giÃy" (TiŠn båc có th‹ hûy hoåi các chÙng tØ)
"Håt tiêu nó bé nó cau
ñÒng tiŠn nó bé nó hay cºa quyŠn"
"Trong tay s¤n có ÇÒng tiŠn
DÅu lòng Ç°i tr¡ng thay Çen khó gì"
(KiŠu, câu 689-690)

"Có tiŠn thì tiên hay múa,
Không tiŠn thì chúa cÛng ngÒi chÖi"
"Vai mang bÎ båc lè kè,
Nói quÃy nói quá chúng nghe rÀm rÀm
Trong lÜng không có m¶t ÇÒng
L©i nói nhÜ rÒng cÛng ch£ng ai nghe"

Ngay cä trong lãnh v¿c tình cäm và Çåo lš tiŠn båc cÛng änh hܪng khá månh:
"Khó n¢m gi»a ch® ai màng
Làm nên QuÓc Trång, ba ngàn bà con"
"Phú quí Ça nhân h¶i, cùng bÀn ông cÓ n¶i cÛng xa"
"Khó nghèo h‰t thäo, h‰t ngay
÷n cha cÛng bÕ, nghïa thÀy cÛng quên"
"NhÎ thÆp tÙ hi‰u bày ra,
Hi‰u nhân hi‰u nghïa, ch£ng qua hi‰u tiŠn!"(8)

Cø NguyÍn BÌnh Khiêm Çã ghi nhÆn m¶t cách chua chát và bi quan trܧc th‰ l¿c cûa ÇÒng tiŠn:

"Còn båc còn tiŠn còn ÇŒ tº,
H‰t cÖm, h‰t gåo h‰t ông tôi"

Cø NguyÍn Công TrÙ thì hÆm h¿c:

"Hôi tanh ch£ng thú vÎ gì
Th‰ mà ai cÛng kÈ vì ngÜ©i yêu"
và
"TiŠn tài hai ch» son khuyên ngÜ®c
Nhân nghïa Çôi ÇÜ©ng nܧc chäy xuôi"

Trên Çây là nh»ng kinh nghiŒm vŠ th‰ l¿c ÇÒng tiŠn trong Ç©i sÓng tình cäm và Çåo lš. TiŠn có khä næng làm thay Ç°i cä nhân nghïa: Nghèo thÜ©ng làm mÃt h‰t bån bè, mÃt chÒng mÃt v® và mÃt lòng nhau gi»a anh em ru¶t thÎt.

"Giàu Ç°i bån, sang Ç°i v®"
"Cha Ç©i cái áo rách này,
MÃt chúng, mÃt bån vì mày áo Öi!"
"Anh em vÓn thÆt ngÜ©i hiŠn
ChÌ tåi ÇÒng tiŠn mà mÃt bøng nhau"

TiŠn Çôi khi còn có th‹ xóa biên gi§i tu°i tác trong hôn nhân:
"Áo dài ch£ng nŒ quÀn thÜa
Bäy mÜÖi có cûa, cÛng vØa mÜ©i læm"
"Mܧp già thì mܧp có xÖ
Ông già l¡m cûa gái tÖ thi‰u gì?"

Ca dao, tøc ng» và m¶t sÓ thÖ væn Çã phän änh nh»ng kinh nghiŒm vŠ tiŠn cûa, Çã cho m†i ngÜ©i thÃy ÇÜ®c s¿ cÀn thi‰t cûa ÇÒng tiŠn trong xã h¶i, nhÃt là trong Ç©i sÓng th¿c t‰. Th‰ nhÜng trong xã h¶i ViŒt Nam truyŠn thÓng rÃt hi‰m thÃy viŒc dåy con cái cách làm ra tiŠn m¶t cách qui mô. NgÜ©i ta chÌ khuyên nên cÀn kiŒm v§i câu: "ñåi phú do thiên, ti‹u phú do cÀn" nghïa là "Giàu l§n là do tr©i cho, còn giàu nhÕ là do chuyên cÀn và ti‰t kiŒm". Ti‰t kiŒm ngày xÜa chÌ là dành døm "bÕ Óng", "bÕ bùng binh" ho¥c nuôi gà hay nuôi l®n nhÜ là phÜÖng thÙc làm l©i tØ sÓ vÓn ti‰t kiŒm ÇÜ®c. NgÜ©i xÜa quan niŒm r¢ng chÌ nh»ng ngÜ©i tu°i trÈ m§i có khä næng làm giàu, ngÜ©i già không nên bon chen:

-"Ba mÜÖi làm ch£ng nên giàu
Bäy mÜÖi làm chå thêm Çau thân mình"

Và cuÓi cùng các vÎ dùng thuy‰t thiên mŒnh Ç‹ k‰t thúc vÃn ÇŠ giàu nghèo nhÜ m¶t s¿ t¿ d‡ dành, t¿ an ûi cho xong chuyŒn:

"Th‰ m§i bi‰t: khó bªi tåi tr©i, giàu là tåi sÓ" ( NguyÍn Công TrÙ)
"Cây khô xuÓng nܧc cÛng khô
PhÆn nghèo Çi t§i ch‡ mô cÛng nghèo"...

Quan niŒm vŠ tài chánh cûa ngÜ©i ViŒt ngày xÜa có lë Çã là m¶t nguyên nhân làm cän trª s¿ thæng ti‰n cûa nŠn kinh t‰ dân t¶c. Bài vi‰t này có møc Çích ôn cÛ Ç‹ bi‰t m§i, hÀu thích Ùng m¶t cách h»u hiŒu v§i cu¶c sÓng.

Ghi Chú: Các sÓ 1-2-3 ch» ÇÆm là ghi chú cûa Gia HuÃn Ca:
(1) Ráo ri‰t, g¡t gao khi trä giá, ch†n hàng
(2) Bo si‰t, ép giá ho¥c cân Çong chi li, sít sao
(3) H†c cách, š nói Ç¥t ÇiŠu nói xa nói gÀn Ç‹ nâng giá
(4) Buôn tàu: nh»ng ngÜ©i Çi buôn chuy‰n trên sông bi‹n ÇÜ©ng dài, thÜ©ng có nhiŠu mÓi l®i l§n khi trúng mÓi.
(5) TiŠn chÎu: mua trä tiŠn sau, mua ghi s° n® thÜ©ng phäi cao giá hÖn mua tiŠn m¥t.
(6) PhÃn th°: ÇÃt bøi, š nói nhË, không quš.
(7) Le le: loài vÎt tr©i sÓng ª các hÒ ao.
(8) Ý nói trong 24 ÇiŠu hi‰u Ç¥t ra, m§i nghe tܪng là vì nhân nghïa nhÜng s¿ thÆt thì chÌ là vì tiŠn. M¶t cách hi‹u khác: hi‰u do nhân nghïa th¿c s¿ không hÖn n‡i lòng hi‰u vì tiŠn.