Phim lun v:
N!

NGUYN CHU
Trong bi th nhan NJ "Than Ngho," Nguyn Cng Tr than th nh sau:

"Cha chn ru m quy mi y
N nn dan du by lu nay
Mang danh ti sc cho nn n
Quen thi phong lu ha phi vay..."

- N l g m phi dan du? Ti sao ti sc li gy nn n?
- C bao nhiu loi n?

l nhng vn NJ chng ta cn tm hiu Nj bit r vai tr ca N trong cuc ǩi con ngܩi.
1. N L G?
Mi khi nghe ni ljn ch "N," ngܩi ta thܩng lin tܪng ljn mt s tin phi tr cho mt ngܩi no . Tr n l mt hnh vi phi thc hin v c s b buc tinh thn, thc v danh d.

Theo Bch Khoa T in th: "N l mt ci cn phi tr, ǥc bit l mt s tin m mt c nhn c bn phn phi tr li cho ngܩi a cho mnh mܮn hoc vay."

Ngܩi vay n gi l "con n" (debtor) v ngܩi cho vay n gi l "ch n" (creditor).

V mt tm l, "n" l mt gnh nng i vi ngܩi vay cho nn ngܩi ta thܩng dng nhng t ng nh "mc n," "mang n," "ǰ n" Nj ch tnh trng ca con n.

S d "n" tr thnh mt s kin nng n kh chu l v trong hu ht cc x hi loi ngܩi, nu con n khng mun tr hoc khng cn kh nng Nj tr th ch n c th kin Nj thu hi tin bc. Khi ta n c bng chng l mn n thc s c vay v con n khng kh nng tr, ch n c quyn xin ly cc ti sn ca con n Nj tr vo khon n v ph tn trong qu trnh i n. Hnh Ƕng ny ting Vit gi l "Xit" n, xit nh ca, ca ci Nj tr n.

Mt loi n ǥc bit gi l "n c bo m" (secured debt). Khi vay n, con n ha rng: nu n khng ܮc tr ng hn, ch n c quyn "xit" nhng ti sn ring ca con n trܧc khi tha kin. Danh t chuyn mn gi l n c "th chp". Vo nhng thi i xa xa hoc trong nhng x hi km vn minh, con n thܩng b bt buc phi dng bn thn mnh hoc v con mnh Nj lm vt th chp khi vay n. H chu lm n l, lm ti t cho ch n Nj tr n. Trong nhng x hi c lut php th c hnh pht t dnh cho con n khng th tr n. C nhiu ch n i n theo lut giang h khi c nhng con n c tnh qut n khng chu tr li hay c thi Ƕ "Vay quyn , tr quyn tui".

Trn y ch nhng mn "n" vt cht. Trong vn ha Vit Nam v mt s quc gia khc, khi nim "N" c mt ngoi hm (extension) rt rng ln mc d ni dung (comprehension) vn ch th "ci phi tr cho ngܩi khc."

2. KHI NIM N TRONG I SNG TM LINH
Trong mt bi kinh ca Thin Cha gio c cu: "Xin cho chng ti hng ngy dng v tha n chng ti nh chng ti cng tha k c n chng ti..." nim "n" y chc chn khng phi l tin bc, c th hiu n y l "ti li" v trong kinh "Knh mng" c cu: "Cu cho chng ti, l k c ti, khi ny v trong gi lm t" ("Sainte Marie, priez pour nous, pauvres pcheurs, maintenant te lheure de notre mort..."). T in M ghi: debt c ngha l:

1. Sin
2. Something owed
3. State of owing money

Vy v mt tn gio, n cn c ngha l ti li.

Thn thoi sng to ra ngܩi n b k rng: Cha Tri ch ng Adam ng say bn ly mt t xng sܩn Nj to nn ngܩi n b Eva cho Adam c i bn. Nh th l ngui n b "n" ngܩi n ng ci xng sܩn t thi khai thin lp a! Phi chng v mn n "khc xng sܩn" m ch n (nam) phi xng xo i tm con n (n) Nj i. Ch n hng hi ui bt, cn con n th a s trnh n, rt him ngܩi t nguyn, ǥc bit l trong x hi Vit Nam, nhiu ngܩi i hi nhng bng chng r rng mi chu tr n (ha hn, th tht, th thch...).

y l mn n kh phc tp v t nh, n trng hp vi quan nim "duyn n" trong dn gian Vit Nam: Trai, gi tm nhau, kt hn vi nhau l v hay nh "c duyn n". Nhiu ngܩi v nn nng i nhm i tܮng nn rܧc kh vo thn, nhiu c gi v nng lng tr n (pay off) cho xong nn cng tr khng ng ch thnh ra mt ht vn ling u ǩi.

Trong truyn Kiu c cu:

"V chng duyn n ba sinh
Lm chi nhng thi khuynh thnh tru ngi."

y l mt quan nim v tnh yu v hn nhn, nhiu ngܩi tin tܪng rng cuc tnh duyn hm nay l do "n" t ba kip sng trܧc y lun hi li Nj tr, Nj NJn b. "Gp hm nay nhng hn t nghn xa" hoc "Hn em t mun kip trܧc..." Mn ny l "n tnh," mt mn n va m i va au ǧn cht ngܩi. Trong on Trܩng Tn Thanh, Thy Kiu khng nh:

"N tnh cha tr cho ai,
Khi tnh mang xung tuyn i cha tan"

Li nguyn ca Thy Kiu i vi mi tnh Kim Trng lm lin tܪng ljn chuyn tnh Trng Chi - M Nng. Anh chng dn chi thi so trn sng lm cho cng cha M Nng say m ljn mang tm bnh, sau khi gp nng, ljn lܮt chng Trng Chi chy lng m ܧc tnh duyn. Nhng hon cnh tr tru, hai ngܩi cng mang n m khng tr cho nhau ܮc, kt cuc, Trng Chi cht, khi tnh mang theo lm cho tri tim anh khng tan theo nh lut "ct bi tr v ct bi" m ha , kt tinh thnh ngc qu.

Khi ngc y tnh c ܮc tr v vi M Nng dܧi dng ci chn ung tr... Mt hm, M Nng ung tr, cht m h nghe ting so Trng Chi, nng cm xc nh ngܩi v yu mnh m cht, git nܧc mt cm thng ri vo chn v chn ngc bng tan i...

N tnh cng thܩng ܮc xem nh "n tin thn" do "duyn tin kip" em li cho kip hin ti. y l nh hܪng ca trit l Pht gio v Lun Hi, cho rng: ǩi sng ca con ngܩi hay con vt trong hin ti c nguyn nhn t nhiu cuc ǩi qu kh, sau khi cht con ngܩi s ty theo hnh vi lm khi cn sng m u thai li trong kip sau. V nim tin ny m ngܩi ta hy vng vo kip sau, kip lai sinh... Nj tr nt mn n tnh trong kip ny b dang d, b ly tan:

"Thip xin v kip sau ny

Nh chim lin cnh nh cy lin cnh

nh mun kip ch tnh l vy

Cho kip ny hn thy kip sau!" (Chinh Ph Ngm - T)

Dܩng nh hu ht cc vn nhn, thi s xa nay NJu tin rng c mt kip sau no . Chteaubriand, mt thi s Php th k 19, t nhn mnh l mt "Thin thn b dža" (un ange dcu). Tn ca Vit Nam thy mnh l mt "Trch tin" (Tin b y), cho nn nhiu ln mng tr v chn c... Chnh trit gia Plato cng cho rng con ngܩi trong trn gian tng tri qua mt cuc sng th gii nim (World of Concepts) trn thܮng gii trܧc khi vo th gian v nhng ngh s sng to ra nhng tc phm hay, p ti h gii NJu l do "hi c" hay "hi nim" li nhng v p v s tht ti cao m h ܮc chim ngܫng khi cn thܮng gii. Ngh s l nhng ngܩi trn ܩng vo trn gian ngang qua ging sng Qun h ch ung cht t nܧc hoc khng ung cho nn h d dng nh li tin kip m t ra...

Ngܩi Vit Nam cn rt nhiu mn n cn phi tr nh "N tang bng," "n cng danh," "N nܧc," "N ming"...

N TANG BNG
C Nguyn Cng Tr l ngܩi nhc ljn mn n ny nhiu v tha thit nht:

"Tang bng h th nam nhi tri
Ci cng danh l ci n ln."

"Vng tri t dc ngang ngang dc
N tang bng vay tr tr vay."

Ni nm na d hiu th y l mn n "Lm Trai". Ngܩi xa quan nim rng ngܩi con trai sinh ra l Nj gnh vc cc nhim v gip nܧc, gip dn... Ch lm trai l phi lo tr n tang bng Nj trang tri "n cng danh". Hai mn n ny m cha tr th ngܩi nam nhi cha xng ng vi vai tr ca mnh. "N tang bng" phi "trang trng" mi c th "v tay reo" ܮc.

N NНC
Lc quc bin, ngܩi trai c nhim v ln ܩng u qun ra chin trܩng Nj bo v t quc. N nܧc l mt phn trong n tang bng. Mn n nܧc ny nhiu lc phi tr bng s hy sinh thn mng, cho nn trong thi chin chinh ngܩi ta thܩng dng ba ch "NJn n nܧc" khi c nhng ngܩi trai gc ng trn chin trܩng chng qun th.

N MING
y l loi n do s giao thip hng ngy trong ǩi sng x hi. N pht sinh trong "cc cuc n nhu, i Ǣng, th tc vng lai," ܮc mi i n ung th phi tm dp mi li Nj tr theo nguyn tc "C qua c li mi toi lng nhau." Nhiu ngܩi khng dm nhn li mi n ung, nhu nht vi bn b... ch v lo khng kh nng tr n ming. Ting Hn Vit gi l "khu tri." Ngܩi xa thܩng xem "khu tri" l mt mn n c lin quan ljn th din. Mn n ny hin nay tng lm kh s nhiu ngܩi khi h nhn ܮc thip mi mu hng c phc p... Tht ra th y khng thc s l "n" phi tr bng ci tng ng v trong thc t vn NJ mi nhau n ung khng nhm mc ch gy n cho bn hu, n ung ch l ci c Nj gp nhau... cho nn ngܩi mi rt nhiu khi phi "bit n" ngܩi ܮc mi (c khi l b mi?)...

Trong cuc ǩi con ngܩi, nht l ngܩi Vit, n nn l ci ng s nht. Nhiu ngܩi v quen np sng phong lu, v danh d ca qu kh mt thi vang bng m mang n nh c Nguyn Cng Tr t th mt cch xt xa:

"Mang danh ti sc cho nn n
Quen thi phong lu ha phi vay."

Ngoi ra, c nhiu ci trܧc kia l iu m ܧc mong cu rt tha thit nhng v sau li thnh nhng mn n nng n em li kh au, dn vt. Ngn ng Vit c cu: "Con l n, v l oan gia, ca nh l nghip bo." V, con, nh ca l nhng ci m i a s ngܩi bnh thܩng mong cu mt cch tha thit... th m qua bin chuyn ca cuc ǩi li tr thnh mt loi "ca n" mun thanh ton i cho rnh cuc ǩi, ngh ra th loi ngܩi phc tp qu, kh hiu qu! V, chng... li tr thnh ca n th tht l oan gia. Loi n ny c l l mn n gi l "n ǩi" thܩng th phi ly thn m tr, khng th khng tr. Thy Kiu t nh:

"Du sao, bnh v ri
Ly thn m tr n ǩi cho xong" (Kiu-cu 1197-1198)

Mc n l mt kh ch trong cuc sng, nhiu ngܩi thch vay m khng thch tr, c ngܩi th nn nng tr cho xong n Nj ܮc nh nhng thnh thi. V n l mt trong ba ni kh:

"Th nht v di trong nh
Th hai nh dt, th ba n i."

N i tuy cp bch nhng n l s ba, v tp tc x hi cho php: "N tr dn, cho nng hp quanh."Mong rng ǩi ca chng ta khng b ri vo ba ci kh .

| Issue 509 | VIET Magazine Home Page | Online Subscription |