NGUYÊN CHÂU
ThÜÖng ngÜ©i tÃt tä ngÜ®c xuôi
ThÜÖng ngÜ©i l« bܧc, thÜÖng ngÜ©i bÖ vÖ
ThÜÖng ngÜ©i ôm d¡t trÈ thÖ
ThÜÖng ngÜ©i tu°i tác già nua bÀn hàn
ThÜÖng ngÜ©i quan quä (9) cô ÇÖn
ThÜÖng ngÜ©i Çói rét n¢m than kêu ÇÜ©ng
ThÃy ai Çói rét thì thÜÖng
Rét th©i cho m¥c, Çói thÜ©ng cho æn...

VÃn ÇŠ nóng bÕng nhÃt hiŒn nay trong xã h¶i Hoa Kÿ là câu hÕi: "Làm sao dåy con Ç©i sÓng Çåo ÇÙc," "B¢ng cách nào dåy con trª nên m¶t con ngÜ©i xÙng Çáng."

Sª dï có vÃn ÇŠ này là vì nŠn giáo døc h†c ÇÜ©ng MÏ không có môn "ÇÙc døc": tåi các trÜ©ng h†c, ngÜ©i ta không ÇÜa ra nh»ng quy t¡c Çåo ÇÙc, luân lš Ç‹ bu¶c các con em h†c sinh phäi làm th‰ này, không ÇÜ®c làm th‰ khác, mà trÜ©ng h†c chÌ trình bày và hܧng dÅn Ç‹ con em t¿ nhÆn ÇÎnh và l¿a ch†n. DÜ©ng nhÜ s¿ giáo huÃn vŠ Çåo lš và ÇÙc hånh hoàn toàn do gia Çình Çäm trách. HŒ quä là: gia Çình tÓt thì con em dÍ trª thành ngÜ©i tÓt và ngÜ®c låi n‰u gia Çình tan nát, không có k› cÜÖng, thì con cái thÜ©ng dÍ hÜ hÕng...

Trái låi, nŠn giáo døc truyŠn thÓng ViŒt Nam Ç¥t n¥ng vÃn ÇŠ ÇÙc døc: Tiên h†c lÍ hÆu h†c væn.

Ch» "LÍ" bao gÒm các cách thÙc cÜ xº, ÇÓi Çãi trong Ç©i sÓng (manners of being: behavior, social responses, relationships...). Ch» "Væn" bao gÒm các ki‰n thÙc vŠ væn hóa, vŠ thiên nhiên, vÛ trø...

Công tác giáo døc ÇÜ®c khªi s¿ tØ gia Çình là môi trÜ©ng mà ÇÙa trÈ Çã chào Ç©i và l§n lên. ñây là môi trÜ©ng tác Ƕng månh vào th©i niên thi‰u cûa ÇÙa trÈ. Th©i niên thi‰u Çóng m¶t vai trò vô cùng quan tr†ng trong quá trình phát tri‹n th‹ xác và tâm hÒn con ngÜ©i. Vì vÆy, xã h¶i ViŒt Nam truyŠn thÓng chú tr†ng nhiŠu ljn giai Çoån này.

PHÐ÷NG TH­C GIÁO DC TRUY“N TH–NG
Trong viŒc dåy con "nên ngÜ©i," xã h¶i ViŒt Nam truyŠn thÓng chû trÜÖng: "Dåy con tØ thuª còn thÖ." Dåy ngay khi còn ª trong bøng mË g†i là thai giáo, và các giai Çoån ti‰p theo cho ljn lúc g†i là thành niên hay nên ngÜ©i...

THAI GIÁO
S¿ giáo døc ª giai Çoån này ÇÜ®c th¿c hiŒn qua ngÜ©i mË. VŠ th‹ chÃt, sÙc khÕe cûa ngÜ©i mË änh hܪng tr¿c ti‰p ljn bào thai, cho nên, trong th©i gian mang thai, ngÜ©i Çàn bà phäi kiêng cº m¶t sÓ th¿c phÄm. Trܧc h‰t là phäi tránh nh»ng thÙc æn quá b° dÜ«ng Ç‹ tránh viŒc cái thai phát tri‹n quá l§n gây khó khæn khi sanh nª, Ç¥c biŒt là ÇÓi v§i "con so" tÙc là ÇÙa con ÇÀu lòng.

NgÜ©i mang thai không ÇÜ®c "æn không ngÒi rÒi" nghïa là không có hoåt Ƕng tay, chân, thân th‹. Vì s¿ "lÜ©i bi‰ng mŒt mÕi" này cÛng änh hܪng ljn bào thai. NhiŠu gia Çình khá giä, nhiŠu ngÜ©i chÒng cÜng quš v®... không muÓn ngÜ©i mang thai phäi làm løng vÃt vä, nhÜng thai giáo Çòi hÕi phäi bày công viŒc cho sän phø làm Ç‹ khÕi ª vào tình trång thi‰u hoåt Ƕng thân th‹.

Trong giai Çoån thai giáo, tin tܪng dân gian thÜ©ng bu¶c sän phø kiêng æn m¶t sÓ th¿c phÄm vì cho r¢ng các th¿c phÄm này gây ra m¶t sÓ hÆu quä xÃu, bÃt l®i cho viŒc sinh ÇÈ và cho hình hài cûa thai nhi. Sau Çây là m¶t sÓ tin tܪng trong dân gian mà chÜa ÇÜ®c ki‹m chÙng cø th‹:

- Kiêng æn cua, Ç‹ tránh sinh ngang.
- Kiêng æn trai, sò, Óc, h‰n Ç‹ tránh thai nhi nhiŠu dãi d§t.
- Kiêng æn thÎt thÕ, Ç‹ tránh thai nhi bÎ sÙt môi.
- Kiêng æn các thÙc æn Çã cúng m¶t Çám tang hay Çám cܧi, Ç‹ tránh cho thai nhi khÕi bÎ chÙng sài.
- Kiêng æn quä sinh Çôi (song sinh quä) Ç‹ tránh ÇÈ song thai.

Nh»ng kiêng cº trên Çây xem ra có phÀn mê tín, nhÜng th¿c t‰ vÅn có nhiŠu ngÜ©i tuân theo khi mang thai. Có ngÜ©i cho r¢ng cº æn cua và trai, sò, Óc, h‰n là vì các thÙc æn này chÙa nhiŠu "calcium" và "Çåm" làm cho bào thai mau cÙng xÜÖng, và mau l§n së khó sinh; vŠ thÎt thÕ thì có lë có m¶t sÓ chÃt không thích h®p v§i thai nhi vì Çây không phäi là loåi thÎt thông døng, viŒc nÃu nܧng rÃt cÀu kÿ, cÀn phäi có chÃt rÜ®u (nÃu civet) có th‹ änh hܪng t§i s¿ lÜu thông máu huy‰t (?). VŠ ÇÒ æn cúng Çám ma hay cúng trong Çám cܧi..., th¿c chÃt có th‹ là không cho ngÜ©i mang thai chÙng ki‰n cänh quá buÒn ho¥c quá vui không có l®i cho bào thai... (RÃt mong các nhà dinh dÜ«ng h†c ki‹m chÙng các mê tín này).

VŠ tinh thÀn, tình cäm, giai Çoån thai giáo yêu cÀu ngÜ©i Çàn bà tránh:
- TÃt cä cänh tÜ®ng hãi hùng, Çau kh°.
- M†i tÜ tܪng gian tà và hành Ƕng không ngay chính.
- S¿ nói næng thô bÌ.
- S¿ n°i giÆn, bÙc xúc.
- Không nhìn nh»ng tranh änh bÃt chính.
- M†i s¿ kêu la, gào thét.
vì nh»ng ÇiŠu trên Çây ÇŠu änh hܪng xÃu ljn bào thai.
Thai giáo Çòi hÕi phø n» mang thai phäi:
- Nói næng dÎu dàng.
- Suy nghï Çúng Ç¡n, gi» tâm hÒn trong sáng.
- Cº chÌ khoan thai dÎu dàng, tÜÖi cÜ©i.
- Luôn nhìn ng¡m các tranh änh ÇËp Çë, tao nhã, các hình tÜ®ng cao quš (phong cänh ÇËp, hình tÜ®ng các bÆc vï nhân anh hùng, các bà mË hiŠn tØ, ÇÙc Ƕ...) Ç‹ tåo änh hܪng tÓt ÇËp cho ÇÙa con s¡p vào Ç©i...

TØ ÇÀu th‰ k› thÙ 15, NguyÍn Trãi Çã vi‰t vŠ "Thai Giáo" nhÜ sau:
"Khi thai sän quan phòng (1) gìn gi»
H†c c° nhân huÃn t¿ (2) trong thai
Dâm thanh (3) ch§ Ç‹ trong tai
Ác ngôn (4) ch§ chút Ƕng l©i sªn sÖ (5)
TÙ (6) xuÃt nhÆp khªi cÜ (7) hành Ƕng
Có lÍ nghi nghiêm tr†ng Çoan trinh
ñÙng ngÒi chính Çåi quang minh
Cho b¢ng ph£ng th‰, ch§ nghiêng lŒch mình..."
(Gia HuÃn Ca, tØ câu 201-208)

Giai Çoån m§i sinh: Vào lúc sÖ sinh, ÇÙa bé ÇÜ®c nuôi nÃng m¶t cách cÄn tr†ng. NgÜ©i ta thÜ©ng nghe nói: "nâng nhÜ nâng trÙng, hÙng nhÜ hÙng hoa" nghïa là phäi h‰t sÙc nhË nhàng, t‰ nhÎ, vì ÇÙa trÈ m§i sinh rÃt mÕng manh, y‰u §t, m¶t luÒng gió cÛng có th‹ gây nên tai håi cho sÙc khÕe, m¶t ti‰ng Ƕng månh cÛng làm cho nó giÆt mình khóc thét lên...

Ngoài viŒc gi» gìn môi trÜ©ng vÆt chÃt, nhiŠu ÇÎa phÜÖng còn có tøc bäo vŒ cho ÇÙa trÈ tránh tà ma, tránh nh»ng ngÜ©i "n¥ng vía". NgÜ©i ta tin r¢ng ngÜ©i "n¥ng vía" ho¥c "vía d»" có th‹ làm cho trÈ sÖ sinh giÆt mình khóc mãi không nín (g¥p trÜ©ng h®p này "phäi ÇÓt vía").

ñây là giai Çoån "trÙng nܧc". Sau 7 ho¥c 9 ngày k‹ tØ ngày sinh g†i là "ÇÀy c»": con trai 7 ngày là ÇÀy c», con gái 9 ngày. Ti‰p theo là "ÇÀy tháng" hay "kh£m tháng" Çây là giai Çoån khó khæn Çem låi nhiŠu lo l¡ng nhÃt cho cha mË. Qua ÇÜ®c m¶t tháng, gia Çình mØng m¶t lÍ. Sau Çó là "ÇÀy næm" cÛng có m¶t lÍ mØng g†i là lÍ Thôi Nôi. "Thôi nôi" tÙc là tØ bÕ cái nôi Çã n¢m tØ lúc m§i l†t lòng mË cho ljn ngày Çû m¶t næm âm lÎch (360 ngày). TØ sau lÍ Thôi Nôi, trên nguyên t¡c, ÇÙa bé chuy‹n sang n¢m giÜ©ng.

Giai Çoån thôi nôi: "LÍ Thôi Nôi" ÇÜ®c xem là rÃt quan tr†ng ÇÓi v§i ÇÙa trÈ tròn m¶t tu°i. Ngoài viŒc thi‰t m¶t lÍ cúng gia tiên và cúng "mø," ngÜ©i ta còn có tøc thº ÇÙa trÈ.

Trong ngày "thôi nôi" ÇÙa trÈ ÇÜ®c t¡m rºa, m¥c quÀn áo m§i. NgÜ©i ta thº ÇÙa trÈ b¢ng cách bày ra trܧc nó các vÆt døng ho¥c ÇÒ chÖi. Con trai thì bày các thÙ nhÜ: sách vª, giÃy bút, cung tên, cày cuÓc, xe c¶, v.v... Con gái thì bày các thÙ nhÜ: kim chÌ, kéo, dao, thúng mûng, gÜÖng, lÜ®c, v.v...

Theo bän næng, ÇÙa trÈ së ÇÜa tay lÃy m¶t ÇÒ vÆt, có khi có l¿a ch†n, có khi chÌ tình c©... Và ngÜ©i ta nghï r¢ng: N‰u ÇÙa con trai ch†n sách bút thì sau này së theo ÇÜ©ng væn h†c, ch†n ki‰m cung thì së theo nghŠ võ bÎ... n‰u nó ch†n m¶t ÇÒ nghŠ nào thì sau này nó së có khuynh hܧng vŠ nghŠ Çó... Con gái n‰u lÃy kim chÌ thì së là ngÜ©i n¶i tr® tÓt, n‰u ch†n thúng mûng së thiên vŠ nghŠ buôn bán, ch†n gÜÖng lÜ®c là ÇÙa Üa trang Çi‹m, làm ÇËp...

ñây có lë là m¶t loåi tr¡c nghiŒm (test) thô sÖ Ç‹ tìm hi‹u khuynh hܧng nghŠ nghiŒp tÜÖng lai cûa ÇÙa trÈ. Vào ÇÀu th‰ k› 20, ngÜ©i ta thÜ©ng Ç‹ thêm các ÇÒ chÖi nhÜ Óng nghe tim (cûa bác sï), Óng tiêm, v.v... Tøc này, ngÜ©i Trung Hoa g†i là "Thí nhi".

Trên th¿c t‰, các ÇÒ chÖi ho¥c vÆt døng dùng trong cu¶c thí nhi ÇŠu Çã ÇÜ®c l¿a ch†n bªi cha mË ho¥c ông bà qua ܧc mÖ thÀm kín ho¥c công khai cûa gia Çình ÇÓi v§i tÜÖng lai cûa ÇÙa trÈ. Thông thÜ©ng thì ai cÛng mong cho con mình có m¶t ÇÎa vÎ cao quš trong xã h¶i.

Lên m¶t tu°i, thôi nôi, ÇÙa trÈ b¡t ÇÀu m¶t giai Çoån m§i và s¿ nuôi nÃng dåy d‡ cÛng thay Ç°i.

Trong giai Çoån tØ "trÙng nܧc" ljn "thôi nôi", vÃn ÇŠ mà gia Çình, cha mË và giòng h† quan tâm nhÃt là viŒc Ç¥t tên cho ÇÙa trÈ. Ngày xÜa, trܧc khi có hŒ thÓng hành chánh ki‹u Tây phÜÖng, viŒc Ç¥t tên cho ÇÙa trÈ thÜ©ng träi qua m¶t th©i gian khá lâu sau ngày sinh ra. Cho nên, ÇÙa bé thÜ©ng ÇÜ®c Ç¥t m¶t cái tên tåm Ç‹ g†i nhÜ th¢ng Cu, cái Bܧm, th¢ng Tš, con Ti... chó, mèo, trâu, bò, v.v...

ñÓi v§i nhiŠu gia Çình, viŒc Ç¥t tên con rÃt quan tr†ng vì nó së có änh hܪng ljn cu¶c Ç©i và tính tình cûa ÇÙa trÈ trong tÜÖng lai. Cái tên mà cha mË tìm Ç‹ Ç¥t cho con thÜ©ng ÇÜ®c gªi g¡m ܧc mong cûa cha mË vŠ tÜÖng lai. Do Çó mà nhiŠu bÆc cha mË rÃt thÆn tr†ng trong viŒc l¿a ch†n. Tên thÜ©ng mang sª nguyŒn cûa cha mË, ho¥c phäi có m¶t š nghïa tÓt ÇËp nào Çó. Con trai thì l¿a các tên mang hùng tính ho¥c phong lÜu, nho nhã... Con gái thì ch†n các tên dÎu dàng, thÖ m¶ng, hiŠn thøc. CÛng có ngÜ©i lÃy các ÇÎa danh Ç‹ Ç¥t cho con nhÜ là m¶t k› niŒm, có ngÜ©i thì giän tiŒn hÖn lÃy ngay con giáp cûa næm sinh mà g†i...

Kinh nghiŒm cho thÃy có nhiŠu cái tên rÃt Ùng h®p v§i tâm tính và cách hành xº cûa ngÜ©i mang tên, nhÜng cÛng có m¶t sÓ cái tên hoàn toàn trái nghÎch v§i tính tình và lÓi cÜ xº cûa con ngÜ©i...

NhÜng, dù sao thì cách ch†n tên Ç‹ Ç¥t cho con cÛng góp phÀn vào viŒc uÓn n¡n tính tình cûa ngÜ©i mang tên, nó cÛng có tác døng nào Çó vŠ giáo huÃn.

Giai Çoån giáo døc, dåy d‡ chính thÙc b¡t ÇÀu tØ tu°i mÅu giáo cho ljn trܪng thành, thÜ©ng là tØ 5 tu°i ljn 21 tu°i. Xã h¶i truyŠn thÓng chia giai Çoån này ra làm 2 phÀn: giáo nhi và khai tâm.

1. GIÁO NHI
ñây là phÀn mà gia Çình Çóng vai trò quan tr†ng nhÃt. Xã h¶i ViŒt Nam truyŠn thÓng thÜ©ng giao khoán viŒc "dåy con nên ngÜ©i" cho ngÜ©i cha. NgÜ©i ta thÜ©ng nói: "DÜ«ng bÃt giáo, phø chi quá" nghïa là "nuôi con mà ch£ng dåy là l‡i cûa ngÜ©i cha." NgÜ©i ta chû trÜÖng "dåy con tØ thuª con thÖ," nghïa là tØ khi ÇÀu óc ÇÙa trÈ còn trong tr¡ng, cÀn phäi ÇÜa vào nh»ng ÇiŠu tÓt ÇËp, ÇØng Ç‹ các thói xÃu tiêm nhiÍm vào. Dܧi änh hܪng tri‰t lš Kh°ng Månh, xã h¶i ViŒt Nam xÜa tin vào "Tính vÓn lành cûa con ngÜ©i" (Nhân chi sÖ tính b°n thiŒn).

Trong Giáo Nhi, cÀn phäi uÓn n¡n tØ lúc cành còn non, còn "mæng non" vì khi già, mæng thành tre rÒi thì rÃt khó. Tuy viŒc ræn dåy thÜ©ng ÇÜ®c giao khoán cho ngÜ©i cha, nhÜng vai trò cûa ngÜ©i mË låi rÃt cÀn thi‰t Ç‹ dung hòa s¿ nghiêm kh¡c, cÙng r¡n cûa ngÜ©i cha.

Cha "nghiêm" thì mË "tØ". Cha "cÜÖng" thì mË "nhu," Çó là quy t¡c uy‹n chuy‹n trong giáo døc trÈ thÖ tåi gia Çình. Quy t¡c này ÇÜ®c gói tr†n trong hai ti‰ng thông døng, Çó là Dåy D‡. Cha dåy b¢ng nh»ng nguyên t¡c có khi cÙng nh¡c làm cho ÇÙa trÈ tØ cæng th£ng ljn s® hãi thì bù låi Çã có mË mŠm dÎu, d‡ dành, khuyên bäo.

HÀu nhÜ phÀn Çông trÈ em ViŒt Nam trong xã h¶i truyŠn thÓng ÇŠu ÇÜ®c thÄm nhÆp các ÇiŠu tÓt ÇËp, dÎu dàng tØ thuª n¢m nôi qua ti‰ng ru ng†t ngào, trÀm Ãm cûa mË, cûa bà ho¥c cûa chÎ; rÒi th©i thÖ Ãu ÇÜ®c tích lÛy m¶t sÓ gÜÖng anh hùng, nhân ái, Çåo ÇÙc qua các chuyŒn c° tích do ông bà, cha mË, cô chú k‹ cho nghe lúc r‡i ränh, vui chÖi...

Nh»ng câu hò, nh»ng bài ca dao, ÇÒng dao và nh»ng câu chuyŒn c° tích Çã góp phÀn khá l§n trong viŒc dåy "ÇÙc døc" cho thi‰u nhi. Vì các gÜÖng tÓt nhÜ các anh hùng cÙu nܧc, giúp dân, các hiŒp sï yêu Ç©i, yêu ngÜ©i, các gÜÖng nhân ái, v.v... Çã in vào tiŠm thÙc trÈ thÖ làm nŠn móng cho các nhÆn ÇÎnh š thÙc sau này.

2. KHAI TÂM
ñây là phÀn lúc ÇÙa trÈ vào h†c ÇÜ©ng. Bu°i h†c ÇÀu tiên Çánh dÃu quäng Ç©i m§i cûa ÇÙa trÈ g†i là khai tâm hay mª lòng, còn g†i là v« lòng.

Ngày xÜa, gia Çình phäi làm m¶t lÍ khá trang tr†ng, rܧc thÀy "ñÒ" vŠ dåy trong nhà, ho¥c ljn nhà thÀy xin nhÆp môn. Ngày nay thì ÇÜa con ljn trÜ©ng h†c. ñÓi v§i ÇÙa trÈ, k› niŒm vŠ lÀn ÇÀu tiên Çi ljn trÜ©ng này thÜ©ng rÃt khó quên trong kš Ùc.

Trong giai Çoån này, ÇÙa trÈ thÜ©ng xem thÀy là giá trÎ cao nhÃt, nó nghe l©i thÀy dåy hÖn cha mË ho¥c bÃt cÙ ai. Cho nên, ngÜ©i thÀy trong xã h¶i ViŒt Nam truyŠn thÓng ÇÜ®c cung kính rÃt m¿c.

"MuÓn sang thì b¡c cÀu kiŠu
MuÓn con hay ch» thì yêu lòng thÀy."

Do Çó, nhà giáo ViŒt Nam, ngoài khä næng chuyên môn, nghŠ nghiŒp còn phäi làm ngÜ©i gÜÖng mÅu cûa gia Çình và xã h¶i n»a. TruyŠn thÓng xã h¶i không chÃp nhÆn nh»ng nhà giáo kém Çåo ÇÙc vì viŒc này änh hܪng xÃu ljn tâm hÒn trÈ thÖ và thanh thi‰u niên.

Có th‹ nói, trong nŠn giáo døc truyŠn thÓng, ÇÙc døc ÇÜ®c giäng dåy không nh»ng chÌ qua bài vª trong l§p, mà còn ª trong m†i hoàn cänh cûa xã h¶i và gia Çình, trong s¿ kh¡ng khít cûa tình thÀy trò, tình b¢ng h»u và trong s¿ g¡n bó gi»a gia Çình và h†c ÇÜ©ng.

V“ ñ­C DC
CÛng trong "Gia HuÃn Ca," NguyÍn Trãi Çã dành riêng m¶t bài nhan ÇŠ là: "Bài ca dåy con ª cho có ÇÙc."

Mª ÇÀu, NguyÍn Trãi Çã Çi th£ng vào lš do cûa vÃn ÇŠ, Çó là:

"LÃy ÇÜ©ng æn ª dåy con,
DÅu mà g¥p ti‰t nܧc non xoay vÀn."

Ý ông muÓn nói r¢ng, sª dï phäi dåy cho con ÇÜ©ng æn ª Ç‹ phòng khi có s¿ bi‰n Ç°i, bÃt tr¡c trong cu¶c Ç©i. Gia HuÃn Ca nhÃn månh hai ch» Nhân và ñÙc:

"Ÿ cho có ÇÙc có nhân
M§i mong Ç©i trÎ (8) ÇÜ®c æn l¶c tr©i."

NhÜ vÆy, nhân và ÇÙc là hai giá trÎ cÀn thi‰t cho an ninh và no Ãm. Các chuyŒn c° tích vŠ Ç©i sÓng ÇŠu ÇÜa ra nh»ng Çi‹n hình cûa ngÜ©i có ÇÙc, có nhân. NguyÍn ñình Chi‹u trong truyŒn Løc Vân Tiên cÛng Çã k‰t luÆn:

"Nh»ng ngÜ©i có ÇÙc có nhân
DÅu vÜÖng nån Ãy ¡t dành phúc kia."

NguyÍn Trãi Çã ÇÜa ra nh»ng ÇÓi tÜ®ng cø th‹ Ç‹ dåy con th‹ hiŒn tình thÜÖng:
"ThÜÖng ngÜ©i tÃt tä ngÜ®c xuôi
ThÜÖng ngÜ©i l« bܧc, thÜÖng ngÜ©i bÖ vÖ
ThÜÖng ngÜ©i ôm d¡t trÈ thÖ
ThÜÖng ngÜ©i tu°i tác già nua bÀn hàn
ThÜÖng ngÜ©i quan quä (9) cô ÇÖn
ThÜÖng ngÜ©i Çói rét n¢m than kêu ÇÜ©ng
ThÃy ai Çói rét thì thÜÖng
Rét th©i cho m¥c, Çói thÜ©ng cho æn..."

Lš Væn PhÙc Çã ÇÜa ra 24 gÜÖng hi‰u thäo cûa Trung Hoa gÒm 24 bài thÖ t¿a ÇŠ là "NhÎ thÆp tÙ hi‰u" nh¢m møc Çích khuyên con ngÜ©i æn ª cho có nhân ÇÙc.

VŠ tâm lš giáo døc, các nhà nho ViŒt Nam thÜ©ng nh¡c ljn chuyŒn "Månh mÅu d©i nhà ª" tÙc là mË ông Månh Tº Ç°i ch‡ ª. ChuyŒn k‹ r¢ng: Lúc ÇÀu, nhà cûa mË con Månh Tº ª gÀn m¶t nghïa ÇÎa, cÆu bé h† Månh hàng ngày cùng v§i các trÈ khác bày trò chÖi ÇÜa Çám, chôn cÃt, khóc k‹ thäm thi‰t. ThÃy vÆy, bà mË liŠn d©i nhà ljn m¶t nÖi khác, gÀn ch®. Tåi Çây, cÆu bé Ç°i sang chÖi trò buôn bán... Månh mÅu thÃy vÆy liŠn nghï ra viŒc d©i nhà ljn ª gÀn trÜ©ng h†c. Quä nhiên, Månh Tº b¡t chܧc các h†c sinh tìm cách h†c hành... Câu chuyŒn cho thÃy ngÜ©i xÜa cÛng Çã nhÆn thÙc ÇÜ®c änh hܪng cûa hoàn cänh xung quanh ljn suy nghï và hành vi cûa trÈ thÖ nhÜ th‰ nào. Tøc ng» ViŒt cÛng ghi nhÆn m¶t cách bóng bÄy: "Ÿ bÀu thì tròn, ª Óng thì dài," "gÀn m¿c thì Çen, gÀn Çèn thì sáng," "Çi v§i bøt m¥c áo cà sa, Çi v§i ma m¥c áo giÃy."

TØ nhÆn ÇÎnh này, các bÆc cha mË Çã nghï ljn viŒc ch†n nÖi ª cho con em và ch†n bån cho con giao du, chÖi Çùa.

Hàng xóm, láng giŠng, khu v¿c æn ª cÛng änh hܪng nhiŠu ljn vÃn ÇŠ ÇÙc døc cûa thanh thi‰u niên. Bån bè có vai trò Ç¥c biŒt nhÃt. Vì bån bè có khä næng chi phÓi thanh thi‰u niên tØ tÜ tܪng ljn hành Ƕng, m¶t cách månh më: h†c thÀy không tày h†c bån. Do Çó, khi còn thÖ dåi n‰u g¥p ÇÜ®c môi trÜ©ng tÓt, bån tÓt thì ÇÙa trÈ së Ç‹ phát tri‹n theo hܧng tÓt lành, l®i ích.

ñiŠu mà giáo døc gia Çình hay gia giáo chú tr†ng nhiŠu nhÃt Çó là Trung Hi‰u, Ti‰t Hånh:

"Trai th©i trung hi‰u làm ÇÀu
Gái th©i ti‰t hånh là câu trau mình."
(Løc Vân Tiên-NguyÍn ñình Chi‹u)

Trong gia Çình thì quan tr†ng nhÃt là ch» Hi‰u. Ch» Hi‰u tÙc là lòng kính yêu và phøng dÜ«ng cha mË. Ch» Hi‰u là ÇÙc dÅn ÇÀu các ÇÙc hånh khác nhÜ: ñÍ, Trung, ThÙ.

- Hi‰u có møc Çích dåy con kính yêu, phøng dÜ«ng cha mË.
- ñÍ là ÇÙc tính nhÜ©ng nhÎn, hòa thuÆn gi»a anh chÎ em.
- Trung là h‰t lòng v§i vua (nguyên thû quÓc gia) v§i nܧc.

ThÙ là cách cÜ xº v§i ngÜ©i ngoài gia Çình m¶t cách h®p tình h®p lš.

Ch» Hi‰u ÇÙng ÇÀu, vì m¶t ngÜ©i con hi‰u së là m¶t ngÜ©i anh em hay chÎ em bi‰t nhÜ©ng nhÎn Ç‹ gi» gìn s¿ hòa thuÆn cho gia Çình Ãm êm. NgÜ©i con hi‰u thäo cûa gia Çình së là ngÜ©i công dân tÓt trung thành v§i ÇÃt nܧc. NgÜ©i con hi‰u cÛng së là ngÜ©i bi‰t cách cÜ xº v§i ngÜ©i ngoài m¶t cách h®p tình h®p lš.

Có th‹ nói gia Çình là môi trÜ©ng th¿c tÆp các tÜÖng giao nhân loåi, vì gia Çình là m¶t xã h¶i nhÕ, m¶t t‰ bào cûa quÓc gia. S¿ giáo døc trong gia Çình n¥ng tình hÖn lš. Ÿ Çây m†i ÇiŠu khuyên ræn, dåy d‡ ÇŠu xuÃt phát tØ tình thÜÖng:

- "ThÜÖng cho roi cho v†t, ghét cho ng†t cho bùi."
- "Yêu cho v†t, ghét cho chÖi."
- "Cha mË trông Çi thì con dåi, cha mË trông låi thì con khôn."

Hình änh "cây roi" Çã g¡n liŠn v§i giáo døc cûa gia Çình truyŠn thÓng ViŒt Nam. Không phäi chÌ trong gi§i dân thÜ©ng mà hÀu nhÜ m†i nhà ViŒt Nam có gia giáo ÇŠu có cây roi nhÜ là m¶t vÆt tÜ®ng trÜng cho uy l¿c cûa cha mË, phø huynh trong quá trình ræn dåy con, em nên ngÜ©i. TØ gia Çình vua quan cho ljn thÙ dân, gia giáo truyŠn thÓng ÇŠu dùng roi, Çòn trong viŒc dåy d‡.

"Thâm cung bí sº" cûa triŠu NguyÍn Çã ghi låi chuyŒn vua T¿ ñÙc tå l‡i v§i mË là ÇÙc TØ DÛ, nhÜ sau: "M¶t hôm, vua T¿ ñÙc ng¿ giá Çi sæn ª rØng Phú L¶c (phía Nam kinh thành Hu‰ khoäng 40 cây sÓ). Vì Çi s§m và gÃp, nên không kÎp vào "bÄm" mË, vua T¿ ñÙc Çã nh© ngÜ©i dì "bÄm låi" xin phép mË. Ch£ng may, ngÜ©i dì quên b¤ng Çi... ñ‰n chiŠu, tr©i n°i cÖn giông, gió månh và mÜa to, ÇÙc TØ DÛ hÕi vua Çi Çâu thì ÇÜ®c tâu là Çi sæn ª rØng Phú L¶c b¢ng thuyŠn. Bà hÓt hoäng, sai thÎ vŒ Çem xe ng¿a Çi rܧc vua vŠ kÈo Çi thuyŠn dܧi tr©i giông tÓ nguy hi‹m. Vua T¿ ñÙc vŠ ljn kinh thành, chåy ngay vào hÆu cung g¥p mË. Bà TØ DÛ ngÒi quay m¥t vào tÜ©ng không Çáp l©i vÃn an cûa vua T¿ ñÙc. Vua Çã ngÕ l©i xin l‡i, nhÜng ÇÙc TØ DÛ vÅn không quay låi... NhÜ s¿c nh§, vua T¿ ñÙc v¶i vàng Çi lÃy cây roi mây Ç¥t lên khay, ljn bên mË quÿ xuÓng dâng lên... ñÙc TØ DÛ vØa quay låi, vua T¿ ñÙc Çã n¢m sÃp xuÓng sàn... ch© mË dåy. ñÙc TØ DÛ Çã ôn tÒn nói: "TØ nay Çi Çâu phäi cho mË bi‰t, thôi tha cho." (Theo tài liŒu cûa Phan ThuÆn An và NguyÍn ñ¡c Xuân).

Có ngÜ©i cho r¢ng dåy con b¢ng roi v†t là m¶t hình thÙc "thô båo" có khi nguy hi‹m. NhÆn ÇÎnh này không sai, vì trên th¿c t‰ Çã có nhiŠu cha mË Çã dùng roi v†t Çánh con cái, "nhân danh" ræn dåy nhÜng th¿c ra chÌ là Ç‹ hä cÖn giÆn ki‹u "giÆn cá chém th§t," ki‹u "thua m¶t nÖi nào Çó rÒi vŠ nhà g« con cái." ñây là m¶t låm døng Çáng lên án.

Cây roi trong gia giáo Çúng nghïa chÌ là m¶t døng cø "tr® huÃn." BÃt Ç¡c dï l¡m m§i ra tay månh Ç‹ l¢n roi trên da thÎt con, cho con ghi nh§. NgÜ©i ViŒt Nam xÜa cÛng Çã nhÆn thÃy viŒc dåy d‡ Çåo ÇÙc luôn luôn tùy thu¶c vào tâm tính cûa tØng ÇÙa con: có ÇÙa chÌ cÀn dùng l©i nhË nhàng, có ÇÙa ræn Çe b¢ng l©i không h»u hiŒu nên phäi có s¿ tác Ƕng ljn th‹ xác. Tøc ng» có câu "thân lØa Üa n¥ng" ám chÌ ÇiŠu này. M¶t câu khác "ngÜ©i roi, voi búa" cÛng có š khuyên là tùy theo tâm tính mà dåy d‡. NgÜ©i ta cÛng nói: "ThÙ nhÃt hay ch», thÙ nhì d» Çòn" nghïa là Üu tiên trong viŒc giáo huÃn tåi gia vÅn là "ch» nghïa," Çánh Çòn chÌ là thÙ y‰u.

NhÜ trên Çã nói, trong viŒc dåy d‡, ngÜ©i ta dùng roi Çòn không phäi Ç‹ hành hå con cái mà chÌ là Ç‹ ræn Çe cho ghi nh§ mà thôi. B¢ng chÙng là có trÜ©ng h®p: "MË Çánh m¶t træm, không b¢ng cha ngæm m¶t ti‰ng."

M¶t sÓ xã h¶i có luÆt cÃm Çánh con cái khi dåy d‡ møc Çích là tránh s¿ låm døng cûa cha mË, cÛng là Ç‹ ngæn ngØa các s¿ tŒ håi do viŒc Çánh con vì bÙc xúc, vì tÙc giÆn mà thôi.

ñây là cách dåy con theo truyŠn thÓng. PhÜÖng thÙc này hiŒn nay ra sao, liŒu có còn thích h®p v§i th©i Çåi và hoàn cänh m§i hay không? MuÓn tìm hi‹u, cÀn phäi ÇÓi chi‰u v§i lÓi giáo døc trong các gia Çình MÏ ho¥c Âu châu.

Hoàn cänh kinh t‰ và Ç©i sÓng có Ç°i thay l§n, nhÜng hình nhÜ các phÜÖng thÙc giáo huÃn cûa gia Çình chÌ thay Ç°i m¶t ít. VÃn ÇŠ ÇÙc døc tùy thu¶c vào nhiŠu ÇiŠu kiŒn: môi trÜ©ng xã h¶i và khung cänh gia Çình nhÜng có th‹ kh£ng ÇÎnh là khung cänh gia Çình n¡m phÀn chû Ƕng.

Ghi chú:
(1) Quan phòng: canh chØng, lo xa, tìm cách bäo h¶
(2) HuÃn t¿: dåy tØ (HuÃn: dåy; t¿: tØ)
(3) Dâm thanh: nh»ng ti‰n gnói tøc liên quan ljn tình døc
(4) Ác ngôn: l©i lë hung d», xÃu xa
(5) Sªn sÖ: Çùa gi«n, vui chÖi
(6) TÙ: š tܪng, suy tÜ
(7) Khªi cÜ: ÇÀu mÓi, chÙa Ç¿ng
(8) TrÎ: °n ÇÎnh, không có gi¥c giã, cܧp bóc, gian ác
(9) Quan quä: ngÜ©i góa v®, góa chÒng, không con cái, thân nhân