CNH NGHO V THI  I VI CNH NGHO
TRONG VN CHNG VIT NAM

NGUYN CHU
NGHO l tnh trng thiu hoc khng c nhng phng tin c kh nng cung ng nhng nhu cu vt cht v tin nghi ti thiu cho ǩi sng. Nhng phng tin cung ng ny thܩng ܮc quy vo mt th, l tin bc v "c tin mua tin cng ܮc." Do , ngܩi ta thܩng hiu ngho l thiu hoc khng c tin Nj tiu dng cho nhng nhu cu hay ܧc mun thit thc...

Ni v NGHO KH, vn chng Vit Nam th k XIX c kh nhiu tc gi. c bit c hai bi ph chuyn NJ, l:

1. "Hn Nho Phong V Ph" tc gi l Nguyn Cng Tr.

2. "Ti T a Cng Ph" tc gi l Cao B Qut.

Ngoi ra, cn c thi s Trn T Xng vi mt s bi th ܩng Lut m t cnh ngho, nhng h ly ca ci ngho...

Bi "Hn Nho Phong V" ni ljn "phong cch v mi v thm tha ca cnh ngho i vi mt nh nho, tc l mt ngܩi c hc sch s, c i thi Nj tin ln trn ܩng lp thn, tm s nghip, nhng cha gp thi... nh phi chn li sng "vui vi o l Nj ܮc yn thn trong cnh ngho" theo nguyn tc "an bn lc o" m cc hin trit rao ging.

Bi "Ti T a Cng" m t nhng hon cnh kh khn ht mc ca mt ngܩi c tm hn v ǩi sng ngh s, mt vn nhn, mt k s c ch kh cao nhng cha c c hi Nj thi th ti nng, thc hin l tܪng ca mnh.

Nhng bi th ܩng Lut ca Trn T Xng th m t cnh ngho mt cch c th, thc t, vi ging iu rt hn hc v chua cht. Trn T Xng cng l mt nh nho, mt anh hc tr ngho ang c hc hnh, c thi LJ Nj vܮt thot cnh ngho.

Trong th, ph, dܩng nh ci NGHO ch gii hn trong "thn phn" ca mt s anh hc tr ngho, mt s nh nho cha gp thi, ngha l cha c c hi Nj ra lm quan... Do , mun tm hiu ci ngho ca ngܩi dn thܩng, ca x hi, cn phi i vo kho tng vn chng bnh dn, kho st cc tp tc v li sng ca qun chng.

Vn NJ y l tm hiu cnh ngho trong x hi Vit Nam truyn thng v tm xem quan nim v thi Ƕ ca ngܩi Vit i vi Giu-Ngho nh th no?

TH NO L NGHO?

Trong hu ht cc bi vn xa v nay, mi ngܩi NJu ngm hiu v cm nhn ch ngho, nn t ai chu nh ngha mt cch c th. Mun tm hiu vn NJ mt cch nghim tc, cn phi a ra mt nh ngha Nj lm nn tng cho suy lun.

Mt cch tng qut: NGHO l tnh trng thiu hoc khng c nhng phng tin c kh nng cung ng nhng nhu cu vt cht v tin nghi ti thiu cho ǩi sng. Nhng phng tin cung ng ny thܩng ܮc quy vo mt th, l tin bc v "c tin mua tin cng ܮc." Do , ngܩi ta thܩng hiu ngho l thiu hoc khng c tin Nj tiu dng cho nhng nhu cu hay ܧc mun thit thc: "Qu hng em ngho lm ai i, ma ng thiu o, H thi thiu n."

V ngha bng, "ngho" ch th tnh trng thiu thn, yu km. V d: ngho ch, ngho t ng. Trong ngn ng M, ch Poor cn ch th s yu km v sc khe, s ng thng...

Trong ngn ng Vit, ch "ngho" thܩng ܮc ghp vi nhng ch nh Kh, Kh, Cc, Nn, Hn.

- Ngho kh: l tnh trng phi chu s vt v, cay ǡng v thiu thn phng tin Nj tha mn nhu cu sng.

- Ngho kh: tnh trng kh khn do ngho a ljn.

- Ngho cc: thܩng ܮc hiu nh ngho kh nhng nng hn mt phn. Ngܩi ta cng dng ch "Cc kh" Nj ch s thiu thn vt cht nh tnh cnh i, rt, vt v trong cuc kim n, sinh sng. Nhiu ni dng mt mnh ch "Cc" Nj din t ni kh khn, lao nhc. Ch "Cc" nguyn ng c ngha l "ch tn cng" ca mt vt g. Ch "Kh" gc Hn vn c ngha l ng.

- Cc kh: l ǡng ht mc, tn cng.

- Ngho nn: l tnh trng "bt tc," khim khuyt mt s ǥc tnh, mt s phm cht. V d: vn chng ngho nn.

- Ngho hn: ni v thiu thn phng tin cho nn np sinh hot thp km.

Cn mt t ng ch s thiu tin bc, phng tin na l ch Bn. Nguyn ng Trung Hoa, ܮc Vit ha. Chng hn "c bc l bc thng bn," thng bn y l thng ngho. Ch "Bn" cng c ngha l thiu, km nh ch ngho. V d: "Bn s" l hc tr ngho, "bn huyt" l chng thiu mu (anaemia). Nhng ch "bn tng" th khng ch th s thiu thn, ngho kh ca ngܩi tu Pht, m l li ni khim tn, h mnh. Trong ting Vit, t ng m ngܩi ta s nht l hai ch "Bn Tin" v n b dng theo ngha xu c tnh cch mit th. S tht, t nguyn ng, t ng "Bn Tin" c mt ngha rt thit thc. "Bn Tin" v "Ph Qu" l hai t ng phn ngha nhau, pht xut t hai cu sch sau y:

"Bn d Tin, d nhn chi s "

"Ph d Qu, d nhn chi s dc"

ngha l:

"Ngho cng vi s cn kim, mi ngܩi NJu ght"

"Giu i i vi sang trng, mi ngܩi NJu mun."

Nh vy t ngun gc, hai ch "bn tin" khng c ngha xu v "ngho" th phi "cn kim," "giu" th phi "sang trng" mi ng cch sng. V hc tr ngho, ting Hn-Vit, cn c ch "Hn S." Ngha gc ca ch "Hn" l rt, lnh, l kh hu ma ng, s cng tn ca nm. "Hn s" l ngܩi b lnh ma ng v khng c o, thiu n. Ngܩi ta cng dng ch "Hn gia" Nj ni nh ngho, hoc dng theo ngha nhn nhܩng. Hn gia gn ging vi "t x"...

THI  I VI S NGHO

M u bi "Hn Nho Phong V," Nguyn Cng Tr hn hc i vi s ngho kh, ng vit:

"Chm cha ci kh

Chm cha ci kh

Khn kho my ai, xu xa mt n

Lc cc (1) by hng su, rnh rnh kinh hun chng sai

Vn ti (2) ly lm u, y y ngn ngn hn c (3)..."

Qua thi Ƕ ca Nguyn Cng Tr, ngܩi ta thy ci ngho r tht l ng ght. S hn hc v mun tiu dit ci kh, ci ngho tht quyt lit ni Nguyn Cng Tr. l v kinh nghim xt xa v cnh ngho bi thit m ng tri qua trong mt x hi b tin ti, li lc ng tr: Hu ht mi gi tr NJu tnh ph theo tin ca vt cht:

"H khng iu li khn thnh di

c ng tin d ha hay." (Th Thi Nhn Tnh-NCT)

hoc:

"Tin ti hai ch son (4) khuyn ngܮc

Nhn ngha i ܩng nܧc chy xui." (Vnh Nhn Tnh)

Ci ngho rt tai hi v n nh hܪng nhiu ljn cuc sng hng ngy, n lm gim thiu hoc hn ch s pht trin ca tr c: "ci kh b ci khn" v Nguyn Cng Tr rt cay c, bc l trong bi Vnh Cnh Ngho:

"Chng phi rng ngy chng phi n

Bi v nh kh ha bn thn

My ǩi thy kin m thua mo

Ngh phn thng ngho phi bit thn..."

Ci thi ǩi v tnh ngܩi loi ny cng ܮc Nguyn Bnh Khim m t mt cch ngao ngn trܧc Nguyn Cng Tr gn 4 th k:

"Cn bc cn tin cn nj t

Ht cm ht go ht ng ti." (Th Thi Nhn Tnh-NBK)

hoc:

"ܮc thi, thn thch chen chn ljn

Tht th, hng l (5) ngnh mt i

.......................................................

i nay nhng trng ngܩi nhiu ca

Bng ljn tay khng ai k v?"

Dn gian ght cnh ngho v:

"Bn c trung th v nhn vn

Ph ti sn lm hu khch tm."

"Ngho ngay ti ph khng ai ljn

Giu tn rng su lm k tm."

hoc:

"Kh khn ch leo teo

B c ng cu chng iu hi sao

Giu sang tn nܧc Lo

Hm tha rn cn, tm vo cho mau."

S ngho kh nhiu khi cn lm cho nhng ngܩi rut tht xa cch nhau na. Tc ng c cu:

"Ph qu a nhn hi (6)

Cng bn ng c ni cng xa!"

Ngܩi ngho kh nhc nht l khi tng thiu phi i vay n; ch n Vit Nam xa thܩng cao ngo v kh khn:

"Thn th to to nh nh ta mi cng ngi ch

Dn d n n kia kia chng nhng vut ru lm b."

Thi s Trn T Xng ri vo mt tnh hung rt th thm:

"B mt ni con mt ni

Bm tay thng na ht nm ri

Vn chng ngoi hn quan khng chm

Nh ca giao canh n phi bi..." (7)

v

"Bc u ra ming m mong ܮc

Tin cha vo tay ht ri

Van n lm khi trn nܧc mt

Chy n tng ba tot m hi."

Kt qu l:

"Mt tung rch rܧi con nh b

Ba ch nghu ngao v chn chng."

THI  BNH THN

Khc vi Nguyn Cng Tr v Trn T Xng, Cao B Qut l ngܩi ng thi, cng lm vo cnh ngho th thit nhng li khng c thi Ƕ cay c, hn hc. Tm trng Cao B Qut li t cnh ngho tm li vn ln mt l tܪng, cho nn c v bnh thn.

Cao B Qut m t cnh ngho ca mnh mt cch nh nhng, bng by nh sau:

"Lu nho nh ko tm tranh lܧp thܧp

Ngy th lng ht nng, git ma sa;

n cn con, c chic chiu li thi, m tch mch chung soi vng trng t."

"o Trng Do (8) bc thch, gii xun thu cho ܮm sc cn lao;"

"Cm Phiu mu (9) hm s i tu nguyt phi ngm mi tn kh"

"Gi trng ri rng Nj ci quyn gy, sng tuyt ht hiu lm con nhn v."

"Ti thanh bch ngܮc xui min khch a, trm nghn ܩng ch nhn dt tha mau; n toan hn thc nhp mi nam song, dm ba ngn la hunh (10) khu nho nh..."

Sau khi t mi nh tranh th lng, chic n, chic chiu, o rch rܧi bc mu, sng nh cm hng xm qua ngy nn thn th gy cm, khi phi i y m khng ng no trong ti, khi hc hnh khng c tin mua du nn phi dng nh sng m m Nj džc sch... th Cao B Qut by t ch v hoi bo ca mnh mt cch tha thit.

"Bi Ph Dng Hng (11) d nghim t, th xin tng bn qu ra ljn min ng Hi Nj ta eo vng th kim (12) quyt xoay bch c li lu i (13).

"Cu vn Hn D (14) phng thing chng th xin tng cng thn ra ljn t Cn Ln, Nj ta gnh vc giang sn, quyt nm thanh khm sang cm t (15)."

T cnh ngho, Cao B Qut m mt ngy "eo vng th kim" ngha l dng kin thc v v ngh (sch v gm) Nj chuyn to nhng cuc ǩi ngho kh (bch c) thnh giu sang (lu i) v nhn nhim v "gnh vc giang sn" vi ch bin o xanh thnh gm vc, ngha l lm cho t nܧc v ngܩi dn ܮc no m.

y l mt thi Ƕ ܮc xem l chnh nhn qun t v ng vi nguyn tc "khng on tri, khng trch ngܩi" (Bt on thin, bt vu nhn). y cng l thi Ƕ ca nhng ngܩi c ch kh qut cܩng, c ngh lc tranh u vi hon cnh Nj ng dy, Nj vܮt thot hon cnh ng thi chuyn to cuc ǩi cho bn thn v cho tha nhn.

THI  "AN BN LC O"

Thi Ƕ ca Nguyn Cng Tr v Trn T Xng i vi NGHO rt hn hc v cay chua pha ln cm hn. Nhng gia Nguyn Cng Tr v Trn T Xng li c ch khc nhau. Trn T Xng v ngho, ri v thi mi khng LJ, gia cnh cng ngy cng x xc..., ng ri vo tm trng tuyt vng, nht ch phn u:

"Bng bun cn bit ni, nng chi

nht bun l ci hng thi

Mt vic vn chng coi cng nhm

Trm nm thn th c ra g!"

T ci nhn bi quan v thn th, Trn T Xng t ha chn dung mnh nh sau:

"V xuyn c T Xng

D d li ng ng

Cao lu thܩng n qut

Th li chi lܩng."

V cui cng l nim tuyt vng khi chun b i thi:

"Mai ny t hng t i ngay

Cng gi t nay nh ly ngy

...............................................

Sch n ph mc n con tr

Thng u nh lng mt m my."

Nguyn Cng Tr, khc Trn T Xng ch: Lc u th hn hc, cay c, on tri, trch ngܩi... nhng vn khng bi quan ljn tuyt vng. Nguyn Cng Tr nhn li lch s (Chu Mi Thn, L Mng Chnh, Hn Tn, B L H...) v tin vo "lut tun hon ca v tr": khng ai giu ba h khng ai kh ba ǩi nn ng vn hy vng mt ngy vinh hin:

- "S kh b ri thi li thi

C thܩng ng ht hn sang xun."

- "Cn tri cn t cn non nܧc

C l ta u mi th ny?"

Vi nim tin vo s tun hon, Nguyn Cng Tr nhn ni Ǯi ch tng lai ti sng. T y, hnh thnh mt thi Ƕ th 3 i vi cnh ngho: thi Ƕ "An bn lc o."

Trong "Hn nho phong v ph," Nguyn Cng Tr vit:

"Cng con chu thu ni nng chuyn c, dܩng ngm cu lc o vong bn"

"Gp anh em khi bn bc s ǩi, li džc ch vi nhn bt ph..."

ng cng tm cch t trn an mnh bng cu th:

"Vn d anh hng mi c ngho"

La chn thi Ƕ "vui vi o Nj bng lng vi cnh ngho" l mt phn ng kh thng thܩng trong cuc ǩi. Tm l chung, con ngܩi lun lun tm cho mnh mt li thot "an ton" bng cch la chn mt thi Ƕ no vi mt l l bin minh c v hp l hp tnh. Chng hn khi khng th lm giu ܮc th t bin minh l s tr thnh "bt nhn". ng Lafontaine, trong bi th ng ngn nhan NJ "Ch si vi gin nho" m t thi Ƕ ca con si, sau nhiu c gng khng ǧp ܮc tri nho no v gin qu cao, phn mt cu trܧc khi b i:

"Nho xanh chng xng ming ngܩi phong lu."

i vi tm l hc, thi Ƕ "an bn lc o," "an phn th thܩng," "thi Ƕ tri tc" ch l nhng biu hin ca tht bi.

Theo Pierre Janet (nh tm l hc Php hin i) th y l mt la chn "cm xc tht bi" (Emotion-chec), trit gia Jean Paul Sartre gi thi Ƕ ny l mt "nguy tn" tc l mt nim tin mnh t em li cho mnh Nj t la di mt cch c l lun. Tc ng Vit Nam c cu "Bt khng ܮc, tha lm phc," ngha l sau khi ui Nj bt mt tn cܧp, nhng v sc yu khng ui kp, nh h mt cu Nj yn tm "thi tha cho n Nj lm phc." Trong cuc sng hng ngy, "s ngy tn" l mt thi Ƕ m ai cng thܩng c. Nh c ngy tn, con ngܩi gim ܮc mt s cng thng tinh thn nht nh...

Thi Ƕ ngy tn thܩng tnh nht l "gn mi vic thnh bi cho s mnh, duyn, nghip." Tn tnh mt ngܩi khng c kt qu, mun m khng ܮc, th ch l khng hp, khng xng, v.v...

Trong chiu di cuc ǩi, chc ngܩi no cng c t nht mt ln ngy tn, mt ln tm l do Nj t v v an i tm t mnh: Mong giu sang m khng t ܮc th phi gn cho s giu sang mt gi tr khc, thp hn o l; cho l "vi phu bt nhn" hoc ly cu "con lc chui qua l kim d hn ngܩi giu vo nܧc Thin ng" chng hn... Nj ܮc yn tm m chu ngho!

Ghi ch:

(1) Lc cc: su ch tn cng, su iu khn ca ǩi ngܩi:

1. Hung, on chit: cht non

2. Tt: bnh v khng ton vn thn th

3. u: lo u

4. Bn: ngho, thiu n, mc, khng ch

5. c: nhng vic xu xa

6. Nhܮc: hn yu

(2) Vn ti: t cu "vn ti bt nh bn": trong mt vn iu tai c th ngho i l s mt.

(3) Ngn ngn: li ni trong dn gian, trong sch v

(4) Ch son: trong cc bi v ngy xa, ch no quan trng ngܩi ta v bng nhng vng trn (mt cch ghi ch)

(5) Hng l: lng xm, ngܩi thn

(6) "Giu sang th nhiu ngܩi lui ti" c ni vit l "... a inh hi." Ch "inh" l "ngܩi" ni theo ging hnh chnh, theo s lܮng.

(7) Cu ny ni T Xng v lnh n cho bn nn b ly nh Nj tr n

(8) Trng Do: hc tr ca Khng T, tn tht l T L

(9) Cm phiu mu: s tch ngܩi n b git thu cho Hn Tn cm n khi Hn Tn ngho kh

(10) La hunh: nh sng om m. Hunh: con om m, do tch ng Xa Dn ǩi nh Tn, c sng kin ly chai bt om m th vo Nj ly nh sng m džc sch gi l "t hunh".

(11) Dng hng: ngܩi lm bi ph nhan NJ "Trc Bn": ui ngho

(12) Th kim: sch v gm, ni vn v. Kh nng cn v Nj chuyn to cuc sng

(13) Bch c-lu i: Bch c: nh ngܩi dn, nh ngho. Lu i: nh quan, nh giu sang (tiu chun xa)

(14) Hn D: ngܩi vit bi ph "Tng Cng": a tin s ngho khn i

(15) Thanh khm-Cm t: thanh khm: o xanh, o ca ngܩi lm thu lm mܧn, lao Ƕng; cm t: gm vc, o ca quan li v nh giu

| Issue 514 | VIET Magazine Home Page | Online Subscription |