PHNG THC BU C TNG THNG M KHC VIT NAM NH TH NO?
C TRI ON L G?

NG K
trnh by da theo ti liu chnh ph Hoa K
C mi 4 nm vo nm c s chn (1992, 1996, 2000...), nܧc M t chc bu c Tng Thng v Ph Tng Thng. Khng phi ch ring ngܩi ngoi quc, m ngay c mt s ngܩi M chnh gc cng thc mc v phng thc bu c theo li "c tri on" (electoral college) ti M ny. Chng ti xin chia s ljn qu ng hng mt s chi tit v phng thc bu c theo li "c tri on" ca M. V h thng chnh tr M rt phc tp, do chng ti c gng trnh by vn NJ mt cch khi qut cn bn m thi.

PHNG THC BU C M KHC VI VIT NAM NH TH NO?

Ti Vit Nam, bu c Tng thng v Ph Tng Thng theo li ph thng u phiu trc tip, tc "ngܩi dn c tri" i bu trc tip cho ng c vin Tng Thng v Ph Tng Thng, ni mt cch r hn l trn l phiu Nj bu ch c tn nhng ngܩi ng c vin m thi, ch khng c ai i din cho h c.

Cng ti Vit Nam, khi kim phiu, h tng kt tt c s phiu trn ton quc li, ni r hn l h cng tt c s phiu ca cc tnh li, ng c vin no c s phiu ca "ngܩi dn c tri" bu cho h nhiu nht th ܮc ǡc c.

trn, chng ti NJ cp ljn cm ch "ngܩi dn c tri" Nj ch nhng ngܩi cng dn bnh thܩng i bu, xc nh nh vy Nj phn bit vi danh t "c tri on" s NJ cp phn sau.

Phng thc bu c ti M rt khc vi phng thc bu c ti Vit Nam. Ti M, "ngܩi dn c tri" i bu Tng Thng v Ph Tng Thng, nhng tht s l h i bu cho "c tri on", ri sau khong mt thng th "c tri on" s i bu trc tip cho Tng Thng v Ph Tng Thng mt ln na. S phiu "c tri on" bu mi c gi tr v mi quyt nh kt qu ng c vin no ǡc c.

C TRI ON L G v T U M C?

Nܧc M c tng cng 435 Dn Biu Lin Bang, v 100 Thng Ngh S Lin Bang. Tng cng l 535 ngܩi. Chnh ph cn c vo s ngܩi m n nh con s "c tri on". Ni nh vy c ngha l c 535 thnh vin "c tri on" (electors). D vy, cc v Dn Biu v Thܮng Ngh S ny khng ܮc lm thnh vin "c tri on", chnh ph ch ly con s Dn Biu v Thܮng Ngh S Nj lm chun hu n nh con s thnh vin "c tri on " m thi. Mt im ǥc bit l Tu Chnh n th 23 (23rd amendment) n nh vng Hoa Thnh n tc The District of Columbia mc d khng phi l tiu bang v mc d khng c mt Dn Biu hay Thܮng Ngh S no, nhng vn ܮc chnh ph cho php c ܮc 3 thnh vin "c tri on." Nh vy, nܧc M c tt c l 538 thnh vin "c tri on" (538 electors).

Theo lut bu c ca M, mun ǡc c Tng Thng hay Ph Tng Thng th phi nhn ܮc s phiu bu qu bn ca "c tri on," tc l phi t ܮc t nht l 270 phiu bu ca "c tri on". (tc phi ܮc 50% + 1 phiu.)

Nm nay, ngy bu c Tng Thng v Ph Tng Thng l ngy 5 thng 11 nm 1996. Trn mi l phiu s c tn ca tt c ng c vin Tng Thng v Ph Tng Thng. Ti mt s tiu bang, ngoi cc tn ca ng c vin Tng Thng v Ph Tng Thng, li c tn ca nhng thnh vin "c tri on" ca tiu bang . Tuy nhin, d c tn cc thnh vin "c tri on" trn l phiu hay khng, th khi "ngܩi dn c tri" bu cho v ng vin Tng Thng hay Ph Tng Thng tc l "ngܩi dn c tri" bu cho nhng thnh vin "c tri on" i din cho ngܩi ng c vin Tng Thng v Ph Tng Thng m thi.

Nh ni trn, ton quc nܧc M c tng cng 538 thnh vin "c tri on".

i vi tiu bang, tnh theo s Dn Biu Lin Bang v Thܮng Ngh S Lin Bang ti mi tiu bang Nj n nh con s thnh vin "c tri on" ca tiu bang . Ly th d cho d hiu, tiu bang California l tiu bang c dn s nhiu nht ti M (t l khong 500 ngn dn c th c 1 v Dn Biu Lin Bang). Tiu bang California c tt c 52 v Dn Biu Lin Bang v 2 v Thܮng Ngh S Lin Bang (bt c tiu bang no d ng dn hay t dn th cng NJu c 2 v Thܮng Ngh S Lin Bang i din cho tiu bang , ch khc nhau s Dn biu Lin Bang m thi), nh vy California ܮc n nh c 54 thnh vin "c tri on". Trܧc ngy bu c, mi ng chnh tr (c ng c vin ra tranh c) nh ng Cng Ha, ng Dn Ch v.v... NJu c ra 54 thnh vin "c tri on" i din cho ng ca mnh. Cc tiu bang khc cng p dng nh vy.

Nhng ngܩi ܮc ng c lm thnh vin "c tri on" ny phi l nhng ng vin trung kin v c thnh tch ng h ng mnh m trong qu kh. Cc thnh vin "c tri on" ny cng phi ha l s b phiu bu cho v ng c vin Tng Thng v Ph Tng Thng ca ng mnh. (D ni vy ch trong lch s chnh tr M, t nm 1820 ljn 1988 c 16 thnh vin "c tri on" "x ro" khng b phiu cho ng c vin m h ha.)

Nܧc M kim phiu bu c theo tng tiu bang ring r ch khng cng cc phiu ca 50 tiu bang trn ton quc li. California ljm ring phiu California, Texas ljm ring phiu Texas, v.v....Theo phng thc "ܮc n c, ng v khng (winner-take-all), tc v ng c vin Tng Thng v Ph Tng Thng no nhn ܮc phiu ca "ngܩi dn c tri" nhiu nht th v ng c vin Tng Thng v Ph Tng Thng coi nh ǡc c ti tiu bang , v v ng c vin ǡc c ܮc php nhn ht tt c s thnh vin "c tri on" ca tiu bang .

Ly th d: Gi s Bob Dole thuc ng Cng Ha ǡc c ti California th Bob Dole ܮc nhn ht 54 thnh vin "c tri on" ca ng Cng Ha ti California. V gi s Bill Clinton ǡc c ti New York th Bill Clinton ܮc nhn ht 33 thnh vin "c tri on" ca ng Dn Ch ti New York.

D thua 1 phiu hay triu phiu th cng khng ܮc nhn bt c s "c tri on" no ti tiu bang thua c. (Ch c 2 tiu bang ngoi l l tiu bang Maine v Nebraska kim phiu theo tng a ht dn biu (congressional district) ch khng kim phiu chung ton tiu bang, bi vy ǥc bit hai tiu bang ny c th c nhiu ng c vin ܮc nhn s thnh vin "c tri on" ty theo mi a ht, ch khng phi ch c duy nht mt ng c vin ܮc nhn ht phiu "c tri on", iu ny khc vi cc tiu bang khc.)

Vo ti ngy 5 thng 11 nm ny, sau khi kim phiu, v ng c vin Tng Thng v Ph Tng Thng no nhn ܮc phiu "ngܩi dn c tri" bu nhiu nht th coi nh ǡc c, v nhn ܮc tt c s thnh vin "c tri on" ti tiu bang .

Sau , mi v ng c vin s cng tt c s thnh vin "c tri on" ca cc tiu bang m h ǡc c. V ng c vin no thu ܮc 270 thnh vin "c tri on" l coi nh "s chnh thc" ǡc c Tng Thng v Ph Tng Thng. Chng ti dng ch "s" l v sau ngy bu c ngy 5 thng 11, cc thnh vin "c tri on" ny s i bu li mt ln na, s phiu h bu mi chnh thc c gi tr. (Tht ra, bu li ln th nh ch c tnh cch hnh thc Nj hp thc ha vy thi, ch tht ra ai cng bit l ng c vin no t ܮc con s 270 thnh vin "c tri on" trong ngy bu th nht vo ngy 5 thng 11 l coi nh ǡc c ri. L do nܧc M NJ ra ln th nh Nj "c tri on" bu, chnh ph cho rng cc thnh vin "c tri on" hiu bit v c trnh Ƕ nn h bu chnh xc v sng sut hn, ch ln bu th nht e rng b bu cu th v khng chnh xc)

C TRI ON BU NH TH NO v AI S KIM PHIU?

Vo th Hai u tin sau ci th T ln th nh ca thng 12 (the first Monday after the second Wednesday in December), tt c thnh vin "c tri on" ca 50 tiu bang v vng Hoa Thnh n phi ljn th ca mi tiu bang Nj b phiu bu trc tip Tng Thng v Ph Tng Thng ring r vi Ph Tng Thng, ch khng bu lin danh Tng Thng v Ph Tng Thng ng chung nhau nh lc bu ln u vo ngy 5 thng 11 nm 1996. V Thng c ca mi tiu bang s chng thc kt qu bu c do cc thnh vin "c tri on" bu. Sau , cc giy chng nhn kt qu ca mi tiu bang s ܮc chuyn v vn phng v Ch Tch Thܮng Ngh Vin Hoa K (tc v Ph Tng Thng). Vo ngy mng 6 thng 1 nm ti (tc mng 6 thng 1 nm 1997 cho k bu c ny), cc giy chng nhn kt qu bu c ca cc tiu bang s ܮc v Ch Tch Thܮng Ngh Vin khui ra v cng b kt qu. V ng c vin Tng Thng no c ܮc 270 phiu bu ca "c tri on" th ܮc cng nhn ǡc c. V ng c vin Ph Tng Thng cng vy, nu nhn ܮc 270 phiu bu ca "c tri on" th ܮc cng nhn ǡc c.

Nu khng c v ng c vin Tng Thng no nhn ܮc 270 phiu bu ca "c tri on" th khng ai ܮc cng nhn ǡc c c. Lc th H Ngh Vin Hoa K s chn ra 3 ngܩi ng c vin Tng Thng c s phiu bu cao nht Nj cc Dn Biu Lin Bang b phiu bu. im ng lu l d mi tiu bang c s lܮng Dn Biu Lin Bang nhiu t khc nhau, tuy nhin khi b phiu Nj bu Tng Thng trong trܩng hp ny th mi phi on Dn Biu Lin Bang ca mi tiu bang ch ܮc b 1 l phiu Nj bu m thi, tc mi tiu bang bu bnh ǣng 1 l phiu m thi. Trܩng hp phi cn ljn cc Dn Biu ti H Ngh Vin b phiu Nj chn Tng Thng rt t xy ra. Trong lch s chnh tr Hoa K ch c 2 ln xy ra vo nm 1800 v 1824. Cuc bu c no c nhiu ng c vin Tng Thng cng sng gi ra tranh c th mi xy ra tnh trng nay v chia phiu, ch nu ch c 2 ng c vin tranh c th khng th xy ra trܩng hp ny.

V phn Ph Tng Thng, nu khng c v ng c vin Ph Tng Thng no nhn ܮc 270 phiu bu ca "c tri on" th cc Thܮng Ngh S Lin Bang ca Thܮng Ngh Vin Hoa K s chn ra 2 ng c vin Ph Tng Thng c s phiu bu cao nht Nj h bu. Mi v Thܮng Ngh S ܮc quyn b mt l phiu ch khng theo qui lut tng tiu bang nh ti H Ngh Vin.

V Tng Thng ǡc c v v Ph Tng Thng ǡc c s chnh thc nhm chc vo tra ngy 20 thng Mt.

C KHI NO V NG C VIN TNG THNG NHN C PHIU "NGОI DN C TRI" BU NHIU HN NHNG LI THT C KHNG?

Trong lch s chnh tr M xy ra 3 ln vo nm 1824, 1876 v 1888. Nm 1888, ng c vin Tng Thng Grover Cleveland tht c mc d ng thu ܮc 5,540,050 phiu bu ca "ngܩi dn c tri" trn ton quc, nhng ng li ch thu ܮc c 168 phiu bu ca "c tri on". Trong khi , ng c vin Tng Thng Benjamin Harrison li ǡc c mc d ng ch nhn phiu ca "ngܩi dn c tri" bu t hn l 5,444,337 phiu, nhng ng li thu ܮc s phiu bu ca "c tri on" nhiu hn l 233 phiu. (Ghi ch: vo thi dn s cn t nn khng cn phi c ljn 270 phiu "c tri on" mi ܮc ǡc c nh ngy nay).

Nh ni trn, khi tranh c, khng cn thng qu nhiu phiu ca "ngܩi dn c tri" ti mi tiu bang, ch cn thng ti mi tiu bang hn i th 1 phiu ca "ngܩi dn c tri" l ri, v ch cn thng nh vy l ܮc thu ht tt c s "c tri on" ti tiu bang ri. S phiu "c tri on" mi ng vai tr quan trng. D ni vy, nhng chng ta cng bit l s phiu ca "ngܩi dn c tri" i bu cng rt cn thit, nu khng c s phiu ca h th lm sao thng c ܮc ti tiu bang, v nu khng thng c ti tiu bang th khng th thu ܮc s "c tri on" ti tiu bang .

Chnh v s quan trng ca s phiu "c tri on" nn cc v ng c vin Tng Thng rt ch trng ljn cc tiu bang c ng dn, v cng ng dn th cng nhiu phiu "c tri on". Tiu bang California l tiu bang c ng dn nht nܧc M nn c nhiu phiu "c tri on" nht. California c 54 phiu "c tri on", nm 1/5 s phiu "c tri on" Nj thng c v ch cn 270 phiu "c tri on" l ܮc ǡc c. Cc tiu bang quan trng v c s phiu "c tri on" nhiu sau California l New York 33, Texas 32, Florida 25, Pennsylvania 23, Illinois 21 phiu "c tri on"...

Phng thc bu c Tng Thng v Ph Tng thng theo li "c tri on" ti M ny b mt s ngܩi ch trch v i thay ǰi v h cho rng phng thc ny khng chnh xc v phc tp, tuy nhin nhng ngܩi ng h li cho rng phng thc ng h l tt v sng sut nht nu so vi cc phng thc ca cc quc gia khc, bi vy phng thc bu c theo li "c tri on" ny vn cn ܮc duy tr cho ti ngy hm nay.

| Issue 518 | VIET Magazine Home Page | Online Subscription |