S¿ Ç©i thº ngÅm mà hay...
ñây là m¶t møc m§i cûa ViŒt Magazine. Møc này mong Çón nhÆn tÃt cä nh»ng suy gÅm cûa Ƕc giä, nhân sï... kh¡p nÖi vŠ các s¿ viŒc xäy ra h¢ng ngày trong c¶ng ÇÒng ViŒt ho¥c trên th‰ gi§i... Xin hãy suy gÅm trong tinh thÀn nhân bän "Çåo hånh thiŠn môn" cho Ç©i thêm vui...

BN V€ B×

Còn trong tình bån, m‡i ngÜ©i ÇŠu t¿ nguyŒn nhÆn trách nhiŒm vŠ ngÜ©i mà mình Çã k‰t giao. Bån Çích th¿c thÜ©ng là ngÜ©i t¿ thÃy có trách nhiŒm trܧc niŠm vui, n‡i buÒn ho¥c s¿ an nguy cûa bån mình, dù không do mình gây ra.

ñåi Lãng phø trách

Bån bè hay b¢ng h»u xÜa nay xã h¶i nào cÛng nh¡c t§i. SÓng trên Ç©i dÜ©ng nhÜ con ngÜ©i ai cÛng cÀn có bån. Tôi còn nh§ m¶t câu nói cûa cø NguyÍn bá H†c luÆn vŠ "bån" nhÜ sau: "Chim có Çàn cùng hót, ti‰ng hót m§i hay, ng¿a có bån cùng Çua, nܧc Çua m§i månh..." Ý cø muÓn Çi tØ loài Çi‹u thú sang nói chuyŒn con ngÜ©i. Kh°ng tº trong sách ñåi H†c, cÛng ca ng®i s¿ l®i ích cûa bån h»u trong viŒc h†c tÆp: "H†c nhi th©i tÆp chi, h»u b¢ng t¿ viÍn phÜÖng lai bÃt duyŒt låc hÒ... H†c thì phäi tÆp, trong khi h†c tÆp bån bè tØ phÜÖng xa ljn há không vui sao?" Tøc ng» ViŒt có câu "H†c thÀy không tày h†c bån". NgÜ©i Çi làm æn buôn bán cÛng cÀn có bån vì "Buôn có bån, bán có phÜ©ng" và do Çó ta có rÃt nhiŠu bån trong m¶t Ç©i ngÜ©i: Bån th©i thÖ Ãu, bån h†c, bån láng giŠng, hàng xóm, bån ÇÒng hÜÖng, ÇÒng liêu (tÙc bån cùng làm viŒc trong m¶t cÖ quan, m¶t triŠu Çình...), bån vui chÖi, bån hàng, bån Çåo, bån tri k›, bån tri âm, bån ÇÒng hành, bån Ç©i...

TØ ngàn xÜa, cä tr©i ñông lÅn tr©i Tây, Çâu Çâu cÛng có s¿ ca ng®i tình bån. NgÜ©i Pháp có câu: "Tout passe, tout casse, seule l’ Amitié reste vivace!" (TÃt cä ÇŠu qua Çi, tÃt cä ÇŠu tan v«, chÌ có tình bån là sÓng mãi!). NgÜ©i Trung Hoa thì lÃy chuyŒn "ñào viên k‰t nghïa" trong truyŒn Tam quÓc Ç‹ làm Çi‹n hình cho tình bån g¡n bó, sÓng ch‰t, hoån nån có nhau. Dân gian ViŒt Nam thì k‹ chuyŒn LÜu Bình - DÜÖng LÍ nhÜ m¶t gÜÖng tÓt ÇËp cûa tình bån. Tình bån xem ra rÃt cÀn ÇÓi v§i cu¶c sÓng con ngÜ©i, vì con ngÜ©i là m¶t sinh vÆt không có khä næng chÎu Ç¿ng s¿ cô Ƕc. Bän næng h®p quÀn tiŠm tàng, Çã thúc ÇÄy cá nhân tìm ljn tha nhân, ÇÜ®c bi‹u l¶ m¶t cách rõ rŒt ngay tØ lúc sÖ sinh. Con ngÜ©i cÀn ljn tha nhân nhÜ m¶t thành phÀn cûa bän thân nó trong cu¶c hiŒn h»u ª Ç©i. TÜÖng giao nhân loåi bi‹u l¶ ÇÀu tiên trong cái nhìn và nø cÜ©i hÒn nhiên, thanh bình cûa trÈ thÖ. Khi chÜa có bån Ç©i, ngÜ©i nào không tìm ÇÜ®c bån, theo nghïa thông thÜ©ng, thì thÆt là khÓn cùng! Kinh nghiŒm cûa ngÜ©i Ç©i cho thÃy tìm ÇÜ®c bån tri âm, tri k› là rÃt khó. Bån ki‹u Bá Nha và Tº Kÿ trên Ç©i hiŒn Çåi mÃy ai có ÇÜ®c? Ti‰ng Çàn cûa Bá Nha chÌ có Tº Kÿ m§i hi‹u thÃu, cho nên khi Tº Kÿ ch‰t, Bá Nha Çã ÇÆp v« cây Çàn... vì "ai tri âm Çó, m¥n mà v§i ai?" Tri âm khó Çã Çành, tri k› thÃp hÖn m¶t bÆc, mà cÛng rÃt khó g¥p... Cø NguyÍn Khuy‰n và cø DÜÖng Khuê là m¶t Çôi tri k› trong giai Çoån cÆn kim lÎch sº ViŒt Nam. Cø DÜÖng Khuê tØ giä cõi Ç©i trܧc, cø NguyÍn Khuy‰n Çã khóc k‹ rÃt thê thi‰t, Çau ǧn nhÜ c¡t ru¶t:

"Bác DÜÖng thôi Çã thôi rÒi!

Nܧc mây man mác ngÆm ngùi lòng ta..."

Cø NguyÍn Khuy‰n Çã k‹ l‹ xót xa:

"K‹ tu°i tôi còn hÖn tu°i bác

Tôi låi Çau trܧc bác mÃy ngày

Sao mà bác v¶i vŠ ngay

Thoåt nghe tôi Çã chân tay røng r©i"

RÒi sau Çó rÖi vào cänh cô ÇÖn bi thi‰t:

"Ai chä bi‰t chán Ç©i là phäi

V¶i vàng chi Çã mãi lên tiên

RÜ®u ngon không có bån hiŠn,

Không mua, không phäi không tiŠn không mua!

Câu thÖ nghï, Ç¡n Ço không vi‰t

Vi‰t ÇÜa ai, ai bi‰t, mà ÇÜa?"...

Tình bån thÆt ÇËp và cÀn thi‰t cho Ç©i sÓng. NhÜng Ç©i cÛng có nh»ng cänh éo le. NhiŠu ngÜ©i Çã Çau xót vì tin bån, hÜ hÕng vì bån, mang n® vì bån... cho nên ca dao ViŒt Nam Çã cänh giác là "Ch†n bån mà chÖi", ngÜ©i Pháp thì nói r¢ng: "Anh hãy cho tôi bi‰t anh giao du v§i ai, tôi së nói cho anh bi‰t anh là ngÜ©i nhÜ th‰ nào: Dis-moi, qui tu hantes, je te dirais qui tu es!" câu nói cûa Tây có vÈ nhÜ cùng m¶t š v§i câu "NgÜu tÀm ngÜu, mã tÀm mã" cûa Tàu, cÙ xem s¿ giao du mà loåi suy ra (jugement par analogie). VÃn ÇŠ Ç¥t ra ª Çây cho thÃy là cÛng có nh»ng ngÜ©i bån không tÓt. Ca dao ViŒt Nam có nhiŠu kinh nghiŒm rÃt Çau xót vŠ bån: "Tin b®m mÃt bò, tin bån mÃt v® n¢m co m¶t mình", "Giàu Ç°i bån, sang Ç°i v®"... C° tích ViŒt nam có chuyŒn "Gi‰t chó khuyên chÒng" n¶i dung cänh cáo ngÜ©i chÒng vŠ tâm Çiå tráo trª cûa nh»ng ngÜ©i thÜ©ng hay lui t§i nhÆu nhËt, æn chÖi, tâng bÓc lÅn nhau, ljn khi Çøng chuyŒn thì tan Çàn sÈ nghé... ChuyŒn k‹ r¢ng: ngÜ©i chÒng có m¶t sÓ bån thÜ©ng hay t§i nhà æn uÓng, vui chÖi vì ngÜ©i chÒng hào phóng hay giúp Ç« h† tiŠn båc khi h† cÀn, các anh bån Çã hÙa là khi nguy nan, hoån nån së có nhau... NgÜ©i v® bi‰t tâm ÇÎa cûa nh»ng kÈ Çó không tÓt, nhÜng khuyên ræn hoài chÒng nhÃt ÇÎnh không nghe. NgÜ©i v® m§i nghï ra m¶t k‰: Ch© khi chÒng Çi v¡ng, ÇÆp ch‰t m¶t con chó, rÒi bó låi nhÜ m¶t thây ngÜ©i ch‰t, dÃu vào sau nhà. NgÜ©i v® nói v§i chÒng m¶t cách s® häi r¢ng: "Nguy l¡m rÒi, chiŠu nay, m¶t tên æn mày ljn xin, Çu°i mãi không Çi, em l« tay Çánh månh nó ngä ra ch‰t, s® quá em bó låi dÃu sau nhà... ch© anh vŠ nh© ngÜ©i Çem chôn kÈo quan trên bi‰t, së bÎ t¶i n¥ng. NgÜ©i chÒng t¿ hào: "Anh g†i bån ljn là xong ngay, ÇØng lo!". Nói rÒi, anh chÒng tìm ljn bån nói rõ s¿ viŒc cÀn giúp Ç«. Nghe nói Çánh ch‰t ngÜ©i, ai cÛng s® liên løy, tìm cách tØ chÓi khéo, có ngÜ©i nhanh nhËn chåy Çi báo quan... Ngày hôm sau quan ÇÎa phÜÖng Çem quân vây nhà, b¡t t¶i Çánh ch‰t ngÜ©i, anh chÒng thÃy rõ ngÜ©i dÅn ÇÜ©ng chính là m¶t trong sÓ bån cûa anh. NhÜng bi‰t thì Çã mu¶n rÒi... May thay, khi quan ki‹m soát bó thây ngÜ©i thì phát hiŒn xác chó và ngÜ©i v® trình bày ÇÀu Çuôi câu chuyŒn... Quan Çã tuyên phåt mÃy ngÜ©i Çã phän bån, và khuyên anh chÒng phäi thÆn tr†ng.

Tôi nghï r¢ng nh»ng ngÜ©i g†i là bån trong câu chuyŒn c° tích không th¿c s¿ là bån mà chÌ là "bè." "Bè" là m¶t døng cø Ç‹ vÜ®t sông, làm b¢ng nh»ng thân cây (chuÓi ho¥c g‡, tre...) ghép låi v§i nhau m¶t cách thô sÖ và nhanh chóng, nh¢m møc Çích nhÃt th©i trܧc m¡t. Xong viŒc là rã bè... Có lë ch» "bè" trong bån bè cÛng phát xuÃt tØ Çó. Cùng Çi m¶t ÇÜ©ng v§i nhau chÌ là m¶t bè mà thôi, vì nh»ng ngÜ©i cÛng bè không có trách nhiŒm gì v§i nhau, không có s¿ g¡n bó tinh thÀn, tình cäm. Còn trong tình bån, m‡i ngÜ©i ÇŠu t¿ nguyŒn nhÆn trách nhiŒm vŠ ngÜ©i mà mình Çã k‰t giao. Bån Çích th¿c thÜ©ng là ngÜ©i t¿ thÃy có trách nhiŒm trܧc niŠm vui, n‡i buÒn ho¥c s¿ an nguy cûa bån mình, dù không do mình gây ra. LÎch sº th‰ gi§i Çã ghi låi bao nhiêu chuyŒn hi sinh vì bån. NhÃt là trong tình bån ÇÒng Ƕi trên cu¶c chi‰n ÇÃu vì møc Çích chung. Tình bån chân thÆt ª Çây th‹ hiŒn cø th‹ trong tinh thÀn ÇÒng cam c¶ng kh°, ng†t, Ç¡ng có nhau (cam=ng†t, kh°=Ç¡ng) không vì chuyŒn thành båi mà bÕ nhau gi»a ÇÜ©ng... Hình änh cûa các Ƕi tranh cº trong kÿ bÀu T°ng ThÓng Hoa Kÿ vØa qua cho thÃy rõ th‰ nào là tình bån ÇÒng cam c¶ng kh°, th¡ng không kiêu, båi không nän. Phía thÃt cº vÅn g¡n bó v§i nhau m¶t cách thân thÜÖng... Th‰ m§i rõ nghïa cûa câu tøc ng» ViŒt Nam "Sa cÖ m§i bi‰t bån hiŠn!" mà ngÜ©i Pháp Çã nói là "Aux besoins, on connait l’ami!" và ngÜ©i Anh xác nhÆn: "A friend in needs, a friend indeed!".

ñúng là ª Ç©i cái gì cÛng có m¥t tiêu c¿c.