DÐ÷NG ñµNH
(t°ng h®p và chuy‹n ng» tØ tåp chí Business Week và San Jose Mercury News)

M¶t chuyŒn ít ai có th‹ tܪng tÜ®ng ÇÜ®c 10 næm trܧc Çây vØa xäy ra tåi Nga: Nh»ng ÇiŠu bí mÆt nhÃt vŠ cu¶c chåy Çua vÛ khí håch tâm cûa Liên Xô Çã ÇÜ®c công khai phÖi bày trܧc th‰ gi§i. Vào tháng 5 vØa qua, hÖn 300 nhà bác h†c và chuyên viên Nga trܧc Çây phøc vø trong các xܪng ch‰ tåo vÛ khí nguyên tº và tåi các cæn cÙ trang bÎ hÕa tiÍn tÀm xa ÇÜ®c gi» bí mÆt ljn gÀn Çây, Çã tham d¿ m¶t cu¶c h¶i thäo tåi Dubna, m¶t thành phÓ nhÕ tåi Nga, Ç‹ k‰t lên nh»ng câu chuyŒn liên quan ljn các bi‰n chuy‹n trong quá trình thi Çua vÛ khí håch tâm gi»a Liên Xô và MÏ vŠ khía cånh lÎch sº cÛng nhÜ änh hܪng ÇÓi v§i môi sinh. M¶t sÓ nhà bác h†c nguyên tº Hoa Kÿ cÛng ÇÜ®c m©i tham d¿. Tuy k‰t quä cûa h¶i nghÎ së chÌ ÇÜ®c công bÓ trong tåp chí "Physics Today" vào tháng t§i, nhÜng m¶t sÓ ti‰t l¶ Çã ÇÜ®c ghi nhÆn. Ông Nerses Krikorian, m¶t nhà bác h†c, Çã th£ng th¡n công khai hóa các væn kiŒn sau hàng chøc næm gi» bí mÆt và do Çó Çã ti‰n m¶t bܧc dài t§i th‹ ch‰ dân chû. Còn nhà sº gia và vÆt lš h†c Armold Kramish thì bày tÕ n‡i vui mØng và ngåc nhiên "Tøi tôi giÓng nhÜ m¶t lÛ trÈ låc vào m¶t tiŒm bánh kËo!"

NhÜng vì sao låi có cu¶c h¶i thäo này?

VA CHM GIA TµNH BÁO V€ KHOA HC GIA
GÀn Çây, v§i møc Çích nâng cao uy tín cûa ngành, các nhà tình báo Nga, trong Çó có nhiŠu ngÜ©i Çã tØng phøc vø trong ngành tình báo th©i chi‰n tranh lånh, Çã nêu lên r¢ng chính nh»ng th¡ng l®i cûa tình báo th©i Çó, g¥t hái ÇÜ®c nh»ng thành quä bªi các gián ÇiŒp Nga, Çã giúp Liên Xô Çu°i kÎp Hoa Kÿ và trª nên hùng månh trong viŒc ch‰ tåo các vÛ khí håch tâm. Chính nhà bác h†c thân c¶ng Klaus Fuchs lúc Çó phøc vø trong chÜÖng trình vô cùng bí mÆt Manhattan cûa Hoa Kÿ Ç‹ ch‰ tåo quä bom nguyên tº ÇÀu tiên, Çã cung cÃp cho Liên Xô toàn b¶ sÖ ÇÒ ch‰ tåo Ç‹ Liên Xô Çu°i kÎp Hoa Kÿ và làm ra ÇÜ®c trái bom ÇÀu tiên chÌ trong vòng 4 næm sau.

Trܧc nh»ng s¿ phÖi bày có tính cách coi nhË công lao cûa h†, các nhà khoa h†c Nga Çã phän công låi b¢ng cu¶c h¶i thäo Ç‹ xác ÇÎnh công lao và khä næng sáng tåo cÓ g¡ng cûa h† trong th©i gian chi‰n tranh lånh Ç‹ chÙng tÕ cho th‰ gi§i và nhÃt là gi§i cÀm quyŠn Nga hiŒn nay r¢ng chính h† là nh»ng b¶ óc siêu viŒt cÀn ÇÜ®c chính phû ti‰p tøc tin tܪng và giao cho h† nh»ng h®p ÇÒng nghiên cÙu trong tÜÖng lai, trong khi ngân sách dành cho khoa h†c ngày càng c¡t giäm. Và cu¶c h¶i thäo Ç‹ thành công trong møc Çích chÙng minh ÇÜ®c r¢ng nh»ng Çóng góp do ngành tình báo cung cÃp lúc ÇÀu tuy rÃt quan tr†ng nhÜng chính thành quä cûa nh»ng nhà vÆt lš h†c Xô Vi‰t m§i là y‰u tÓ quy‰t ÇÎnh trong viŒc ÇÄy månh chÜÖng trình vÛ khí nguyên tº cûa Liên Xô vì lúc Fuchs chuy‹n cho mÆt vø Nga toàn b¶ sÖ ÇÒ ch‰ tåo bom thì các nhà bác h†c Liên Xô Çã ti‰n khá xa trên con ÇÜ©ng tìm ra câu trä l©i, b¢ng m¶t phÜÖng pháp có phÀn h»u hiŒu hÖn cûa Hoa Kÿ. Tuy nhiên, v§i tính nghi kœ cÓ h»u cûa Stalin, luôn coi thÜ©ng các nhà bác h†c Nga, và v§i áp l¿c cûa Lavrenti Beria, trùm mÆt vø NKVD lúc Çó (sau này trª thành KGB), các bác h†c nguyên tº Çó bÎ ép bu¶c phäi cóp theo Çúng các phÜÖng pháp ch‰ tåo cûa Hoa Kÿ do Fuchs cung cÃp, và dËp bÕ nh»ng khám phá do h† tìm ra, m¥c dù nh»ng ngÜ©i này Çã cÓ nêu ra s¿ l®i, håi cûa cä hai phÜÖng thÙc. Theo nhà bác h†c Nicolai Chernolyokov thì n‰u trái lŒnh, h† së bÎ thû tiêu ho¥c ÇÄy Çi Tây Bá L®i Á. CÛng vào th©i gian này, Beria ra lŒnh cho các nhà bác h†c thi‰t lÆp m¶t nhà máy phän Ùng nguyên tº giÓng hŒt nhà máy Hanford cûa MÏ. LÀn này thì các nhà bác h†c Çã thành công trong viŒc thuy‰t phøc Beria cho phép h† sºa Ç°i m¶t sÓ phÜÖng thÙc thi‰t k‰ mà chính sau này Hoa Kÿ và th‰ gi§i cÛng làm theo. Thí dø nhÜ viŒc Ç¥t các c¶t uranium vào th‰ d¿ng ÇÙng thay vì th‰ n¢m ngang nhÜ tåi Hanford. Các nhà bác h†c Liên Xô cÛng Çã chÙng tÕ khä næng rÃt cao cûa h† khi h† ch‰ ra bom khinh khí. Ngay tØ cuÓi thÆp niên 1940, nhà vÆt lš h†c trÙ danh Andrei Sakkharov Çã ÇÜa ra š ki‰n làm m¶t trái bom có nhiŠu l§p liên ti‰p nhÜ m¶t chi‰c bánh ng†t. CÙ m¶t l§p gÒm nh»ng phân tº n¥ng thì l§p k‰ ti‰p låi gÒm nh»ng chÃt phóng xå gÒm phân tº nhË. Phía Hoa Kÿ cÛng có š ki‰n này, nhÜng sau h† Ç°i š ki‰n Ç‹ chuy‹n qua m¶t phÜÖng pháp khác còn các nhà bác h†c Liên Xô Çã kiên trì theo Çu°i hܧng Çó cho t§i khi h† thành công, ch‰ ÇÜ®c trái bom khinh khí ÇÀu tiên và cho n° vào ngày 12.8.1953. Liên Xô låi có thêm m¶t th¡ng l®i n»a vì trái bom h† ch‰ ra tÜÖng ÇÓi g†n nhË, có th‹ ÇÜ®c thä tØ phi cÖ xuÓng. Trong khi Çó, bom khinh khí cûa Hoa Kÿ ÇÜ®c cho n° thº vào tháng 11.1952 thì låi n¥ng ljn 50 tÃn và l§n b¢ng m¶t cæn nhà hai tÀng.

Trong h¶i nghÎ Dubna, Thomas Reed, tham khäo viên phòng thí nghiŒm quÓc gia Livermore và là c¿u thÙ trܪng phø trách Không L¿c Hoa Kÿ, nhÆn xét r¢ng nh»ng ngÜ©i tham d¿ ÇŠu có khä næng chuyên môn rÃt cao và rÃt tÆn tình trong nhiŒm vø cûa h†.

Theo các chuyên viên Nga, chÜÖng trình ch‰ tåo vÛ khí nguyên tº cûa Liên Xô luôn phän Ùng theo s¿ leo thang cûa Hoa Kÿ. NhÜng cÛng có tài liŒu cho thÃy r¢ng viŒc ch‰ tåo bom khinh khí cûa Liên Xô Çã ti‰n hành khá lâu thì Hoa Kÿ m§i b¡t ÇÀu m¶t chÜÖng trình cÃp tÓc Ç‹ theo kÎp.

Liên Xô cÛng Çã cÓ g¡ng che ÇÆy møc Çích cûa các chÜÖng trình nguyên tº. Trong h¶i nghÎ Geneva 1955, Liên Xô quä quy‰t r¢ng các lò nguyên tº cûa h† chÌ có tính cách phøc vø hòa bình, nhÜng trong h¶i nghÎ Dubna, m¶t nhân viên kÿ c¿u cûa lò nguyên tº Obninsk ti‰t l¶ r¢ng, lò này có møc Çích nghiên cÙu Ƕng cÖ chåy b¢ng håch tâm cho các tàu ngÀm, nhÜng sau Çó cu¶c nghiên cÙu bÎ ngÜng låi vì máy Çó quá n¥ng, không th‹ trang bÎ cho các tiŠm thûy ÇÌnh. ViŒc ti‰t l¶ quan tr†ng nhÃt cûa h¶i thäo Dubna là Çã nêu ra cái giá quá Ç¡t mà Liên Xô phäi trä, vŠ tài chánh cÛng nhÜ vŠ m¥t hy sinh nhân mång và ô nhiÍm môi sinh. Hàng chøc ngàn tù nhân Çã bÎ Çày vào công tác khai thác các mÕ Uranium, và Çã phäi ti‰p nhÆn hàng ngàn nh»ng liŠu lÜ®ng phóng xå quá cao, Ç‹ rÒi ch‰t dÀn mòn trong nh»ng ÇiŠu kiŒn hãi hùng nhÃt. Ngay cä các nhân viên làm viŒc tåi các lò nguyên tº, nÖi mà chÃt plutonium ÇÜ®c thâu hÒi, cÛng không có phÜÖng tiŒn nào bäo vŒ chÓng phóng xå. Tåi Cheliabinsk-40, chÌ có 40% plutonium ÇÜ®c thu hÒi, lÜ®ng còn låi thì vung vãi trong các vÛng nܧc ho¥c tr¶n v§i rác rܪi, cát bøi trên sàn xܪng. Bà Liya Sokhina, c¿u công nhân tåi Çó, còn nh§: "Chúng tôi lÃy ch°i quét và hÓt vào thùng rác, chúng tôi cÛng ch£ng ÇÜ®c cÃp phát trang phøc Ç¥c biŒt Ç‹ bäo vŒ!" Do Çó, chuyŒn cä ngàn công nhân bÎ ch‰t vì phóng xå vào thÆp niên 1950 cÛng chÌ là ÇiŠu dï nhiên.

"K‰t quä cûa các chÜÖng trình håch tâm cûa Liên Xô Çã Çåt thành quä l§n lao ÇÒng th©i cÛng là m¶t thäm h†a." ñó là l‡i cûa nhà bác h†c Holloway tåi Stanford. Các chÜÖng trình Çó m¥c dù Çã Çem låi s¿ hùng månh cho Liên Xô vŠ m¥t quân s¿ và chính trÎ nhÜng cÛng Çã tàn phá sÙc khÕe cûa dân chúng, gây ra nh»ng vÃn ÇŠ môi sinh nan giäi và áp Ç¥t m¶t gánh n¥ng tài chính khi‰n nŠn kinh t‰ Liên Xô bÎ änh hܪng n¥ng nŠ dÅn ljn s¿ suy søp còn kéo dài ljn ngày nay. ñây cÛng là m¶t bài h†c mà các nܧc Çang tÆp tÍnh bܧc vào cu¶c phiêu lÜu ch‰ tåo bom nguyên tº nên suy nghï trܧc khi lao ÇÀu vào nh»ng rûi ro khó lÜ©ng trܧc.

KHI CÁC NH€ KHOA HC LÂM V€O ñОNG C¨NG
Cu¶c h¶i thäo Dubna chÌ m§i nêu ra khía cånh lÎch sº và änh hܪng kinh t‰, môi sinh cûa các chÜÖng trình nguyên tº Liên Xô. NhÜng các gi§i chÙc cûa NgÛ Giác ñài låi lÜu tâm ljn m¥t th¿c t‰ trong viŒc ti‰t l¶ các bí mÆt mà h† có th‹ khai thác vŠ m¥t quÓc phòng. ChÌ m¶t næm sau khi Liên Xô søp Ç°, các gi§i chÙc quân s¿ Hoa Kÿ Çã liên låc ÇÜ®c v§i m¶t nhóm nhà bác h†c nguyên tº chuyên vŠ ch‰ tåo các vÛ khí håch tâm cûa Nga, Ç‹ ÇÜ®c bi‰t rõ nh»ng ÇiŠu mà h† mong mÕi khám phá tØ lâu, tÙc là nh»ng k‰t quä ÇÜ®c ghi nhÆn trong các vø thº bom nguyên tº cûa Liên Xô tØ 40 næm nay. Do Çó, m¶t báo cáo ÇÜ®c thäo ra bªi nhà bác h†c Tchernychev và nhóm 200 c¶ng s¿ viên cûa ông, Çã ÇÜ®c thäo ra và trao låi cho Hoa Kÿ, nhÜng n¶i dung t§i nay vÅn gi» ÇÜ®c hoàn toàn bí mÆt. ñó là m¶t tÆp báo cáo dài 2,000 trang, mô tä 715 vø thº bom håt nhân cûa Liên Xô trong th©i gian 41 næm, v§i các chi ti‰t giúp Hoa Kÿ có ÇÜ®c cái nhìn rõ ràng và bao quát trong các th‹ thÙc ch‰ tåo cûa Liên Xô. ñiŠu quan tr†ng nhÃt trong nh»ng ti‰t l¶ này là nh»ng d» kiŒn có th‹ giúp Hoa Kÿ phát hiŒn và theo dõi nh»ng vø n° bom nguyên tº trên kh¡p th‰ gi§i, do các nܧc Çang bí mÆt ch‰ loåi bom này, th¿c hiŒn.

K‹ tØ tháng 12 næm 1992, nhóm Tchernychev Çã b¡t ÇÀu thäo tài liŒu trên theo m¶t h®p ÇÒng v§i CÖ Quan Phø Trách VÛ khí ñ¥c BiŒt cûa B¶ QuÓc Phòng Hoa Kÿ v§i giá 288,201 MÏ kim. Chính trong th©i gian này, nhiŠu nhà bác h†c Nga Çã lâm vào cänh khÓn quÅn, v§i nŠn kinh t‰ suy søp, ngân sách Nga dành cho nghiên cÙu khoa h†c bÎ c¡t giäm tÓi Ça. ñây cÛng là m¶t cách Ç‹ Hoa Kÿ giúp Ç« cho nh»ng chuyên viên vÛ khí håch tâm Nga, không bi‰t có phäi vì nhân Çåo hay vì muÓn gi» nh»ng nhà bác h†c Çó ÇØng "ÇÀu quân" bÆy bå cho nh»ng quÓc gia Çang cÓ tuy‹n m¶ nhân viên có khä næng vào chÜÖng trình ch‰ tåo vÛ khí håch tâm.

V§i giá rÈ måt nhÜ vÆy, Hoa Kÿ Çã có thêm phÜÖng tiŒn Ç‹ theo dõi các vø thº bom nguyên tº trong tÜÖng lai. GÀn Çây, ñåi H¶i ñÒng Liên HiŒp QuÓc Çã bÀu ra quy‰t ÇÎnh cÃm thº bom nguyên tº trên th‰ gi§i. Riêng ƒn ñ¶ tØ chÓi chÃp nhÆn quy‰t ÇÎnh này. Còn Iran, Libya và nhiŠu quÓc gia khác vÅn bí mÆt ti‰n hành viŒc ch‰ tåo bom.

Theo møc løc cûa bän báo cáo, phÀn l§n trong Çó ÇŠ cÆp t§i các phÜÖng pháp khoa h†c và Ço lÜ©ng mÙc phóng xå cùng änh hܪng cûa các loåi vÛ khí håch tâm ÇÓi v§i con ngÜ©i và môi sinh. Báo cáo không ÇŠ cÆp ljn cÃu trúc cûa tØng loåi vÛ khí và các k‰ hoåch dàn vÛ khí trên các Çi‹m chi‰n lÜ®c cùng ÇÎa Çi‹m các kho Çån vÛ khí.

Ông Tchernychev cho bi‰t là ông Çã không ti‰t l¶ nh»ng bí mÆt cûa Nga, nhÜng cÛng nói nhiŠu ÇiŠu trong Çó thu¶c loåi "cÀn gi» kín" và theo ông thì các d» kiŒn liên quan ljn chÜÖng trình vÛ khí håch tâm này Çã ÇÜ®c chính phû giäi tÕa ra công chúng (declassified).

Câu chuyŒn cûa các khoa h†c gia Nga trên Çây khi‰n chúng ta có nh»ng suy nghï bi quan vŠ s¿ °n ÇÎnh cûa th‰ gi§i sau næm 2000. Các nhà bác h†c Nga, nh»ng b¶ óc vï Çåi còn chÎu Ç¿ng ÇÜ®c bao lâu cänh túng quÅn cûa h†. Và ch¡c ch¡n m¶t sÓ së bÎ dø vào nh»ng âm mÜu Çen tÓi cûa các nܧc thÙ ba Çang læm le làm chû m¶t sÙc månh håch tâm mà h† có th‹ sº døng bØa bãi tùy theo tham v†ng và s¿ cuÒng tín cûa h†. Và còn các nhóm khûng bÓ? H† cÛng có th‹ làm ÇÜ®c ÇiŠu này. Trܧc Çây, Hoa Kÿ chÌ có m¶t hai møc tiêu theo dõi là Liên Xô, Trung QuÓc. Nay thì các møc tiêu khác Çã m†c lên kh¡p th‰ gi§i, nguy hi‹m hÖn vì tính cách "không th‹ Çoán trܧc" (unpredictability) bªi các phän Ùng bÃt thÜ©ng và tham v†ng cûa h†. Công viŒc cûa Hoa Kÿ trong lãnh v¿c này thÆt c¿c kÿ khó khæn và phÙc tåp. Chi‰n tranh lånh Çã chÃm dÙt nhÜng cu¶c chi‰n khác ÇÀy nguy hi‹m và bÃt tr¡c vÅn ti‰p tøc! Th‰ gi§i còn lâu m§i có hòa bình th¿c s¿ khi loài ngÜ©i còn quá nhiŠu tham v†ng...