NGY XUN NI CHUYN C BC

THIN CN

V chuyn c bc, ch nguyn mt vic vit nhng ting chuyn mn ca loi ny xung th cng dy bng quyn t in nh b ti. Bit bao nhiu l loi c bc! Bit bao nhiu l ngn ngh! Bi l th c t tm, ti bn, nh kiu, chn c, chn phng, nh bt, mܩi, bi phu, tam cc, t sc, bi ty (loi ny c nhiu cch chi nh x ph, x lc, xp xm)... ri li cn mt chܮc, ti xu, xc a, th l, xc xc, nh gii chn l, quay t, gii m, nh l, nh o (nhiu kiu), bt tܩng, bu cua (bi v) v.v...

V c qu nhiu loi c bc, nn bi ny s gii hn my th chnh nh t tm, chn c, rt bt, mܩi, xc a v nhng thut ng thng thܩng c lin h ti tng loi mt, sau mi i vo nhng ting ring bit.

Chng ta thܩng nghe: C bc mt trong bn th lm mt nhn cch v lm bi hoi gia phong. T ǰ tܩng l tu, sc, yn, ǰ, gi nm na: rܮu ch, trai gi, nghin ht, c bc. C nhiu bi v, ca dao ni v ci xu ca c bc. Chng hn cu sau y tng nhc nh:

C bc l bc "thng bn"

Ca nh bn ht, cho chn vo cm.

Lc u ch chi Nj gii tr, th thi vn hn xui... nhng sau c ngi tr nn am m. M c bc l mt tt xu, nhng ai trt tim nhim, th khng th ngy mt, ngy hai m cha ngay ܮc, thnh th c bc ܮc coi nh th "quc ha, quc ty" ca ngܩi mnh: Mt nm c mܩi hai thng m dn gian dnh cho n trn mt thng Nj tha h vng vy:

THNG HAI C BC!

Sau y chng ti xin im qua vi "mn" c bc thܩng ܮc ngܩi mnh a chung Nj hu bn džc:

T TM

T tm nguyn l li chi ca ngܩi Tu, khng bit du nhp vo nܧc ta t bao gi v theo ng no. Ch bit rng khi sang ti Vit Nam n cn phi c mt thi gian kh di Nj kp chuyn t hai ting "t tam" thnh "t tm" v rng khp Nj mi ngܩi ch gi t tm ch khng bao gi cn nh ljn nguyn ngha t tam na.

Ngoi ra, mt iu kh l lng l hin nay, chng thy c mt ngܩi Tu no bit chi t tm. Do , loi bi t tm 120 con khng thy ngܩi Trung Hoa in bn trn th trܩng.

V thi trܧc, nh t tm c tnh cch ph bin, khng nhng trong lng nho m ngay c trong m bnh dn cng bit chi, nn c nhiu t, cm t, thnh ng ܮc dng trong khi nh bi vܮt khi vng ai c bc Nj i vo ngn ng dn gian. Nh khi so snh, ta quen dng: "Nhn nh con Chi", hay khi b ngܩi khc tranh ot ci g, ta thܩng nghe ni "Anh b phng tay trn ri!" v nhng ting "thp thnh," "gn bt sch," "tt cung thang" NJu l nhng ting dng khi nh t tm nay thnh ting thng dng. Cn mt iu na, khng ai c th chi ci ܮc, mn t tm sng sng xut hin trong khu vܩn vn hc Vit Nam. Nhng cu phng ngn, tc ng, nhng bi ca dao, bi v, nhng bi th, ph, hay ni NJ cp ljn t tm. y cng phi k c nhng sng tc ca nhng nh th ln ca ta trܧc y nh Trn T Xng, Nguyn Khuyn, Nguyn Cng Tr, Cao B Qut v.v...

NH PH

Cn gi l x ph hay hi mi du nhp t Ty phng, gi l "t-x" (cch y khong gi na th k). Bi t-x c tm hng, mi hng bn cy, mi cy ring mt th hoa, c thy l ba mi hai cy. V hoa, ta quen gi theo li Ty: C (coeur), r (carreau), chun (treffe), bch (pic).Tm hng l: th nht t-x, hai Ty (hoc Vua), ba m, bn Bi (hoc Chc, Chch), nm Xp, su Cu, by Bt, tm St. Bi Ty vi bi M ging nhau, duy c khc cch gi hoa v nhng con bi ngܩi. Hoa coeur M gi l Heart, hoa Carreau (Vung) M cho l Kim Cng (Diamond), Treffe (Chun) M ku Club, Pic (Bch) M gi Spade. Nhng con bi hnh ngܩi th Ty in ch R (Roi) M ch K (King) NJu c ngha l Vua c. Ch Ty ghi D (Dame) M ghi Q (Queen) NJu hiu l b Hong. Ty gi con V (Valet) tc con Bi hay Chc, M gi J (Jack) cng mt ngha l K Hu h.

Trܧc kia khi nh phi su ngܩi, ri sau bn nm ngܩi cng ܮc. Trܧc ht, mi ngܩi rt mt cy, ai ܮc qun t-x th lm ci: Ngܩi lm ci trang bi, ngܩi tay cui c bi (o nc), ngܩi tay vn rt trܧc ri c ln lܮt m rt.

Trܧc khi rt, mi ngܩi b ra mt vi ho bc (tin thi Php thuc) gi l xut ph Nj phng vn u khng ai ra tin th ngܩi hn nܧc ܮc tin y, nu c ngܩi ra tin th tin y b h.

Rt cy u Nj ng, rt ljn cy th hai phi Nj kn gi l cy ty, v ct n thua v con . Cy u tin ai hn nܧc th phi ra tin trܧc, nhng nh kia bi tt th ra tin theo, ai xu th p, khng rt na. Cn ai rt th mi ln rt phi ra mt ln tin cho ljn cy th nm l cy cui cng, ri ai hn nܧc th n.

Php n: bn con n ng hoa (nm con cng mt th hoa), ng hoa n mn xu (ba n hai kia), mn xu n xn (nm cy lin th t), xn n ba qun, ba qun n hai i, hai i n mt i, mt i n cc cch.

Trong khi tranh nhau ra tin gi l t, ai s khng ai na gi l pha, ai t tin cn bao nhiu ra gi l xi lng, ai bi xu m gi gan ra tin Nj ngܩi ta s phi pha th mnh ܮc n gi l thu cy.

Kho st v x ph, ta thy loi bi ca Ty, trܧc y Vit Nam thܩng dng, so vi bi ca M khng khc nhau g c. Khc chng ch c my ch NJ, cn v tr, th bc ca con bi cng nh nhau.

Bit x ph l li chi ca u M, th m khi ti Vit Nam n li phi qua trung gian ca my ch Ba. Ngoi nhng ting Ty bi ( C, R, Chun, Bch, m) ܮc em dng, ngi chi li s dng c ting Qung ng nh khi gi nhng con bi 10, 9, 8, 7 l Xp, Cu, Pt, St, hoc nhng th bi nh Thu Cy, Mn Xu, Xn v.v...

Vic dng ting Qung ng trong bi X-ph khin chng ta c th ܧc on mt cch kh chnh xc rng li chi x ph ny xa kia c nhng ch Ba no nhng tay vo. Cc ch a li dn ܩng, d d dn ta vo cuc st pht en. Ch Ba sng thn mt, gn gi vi dn Vit, ch cc ng Ty thc dn th sc my, cc ng xa cch chng ta qu x m!

X ph cng c mt s ng vng ǥc bit. Xin džc Cm By Ngܩi ca V Trng Phng Nj bit r nhng mnh li moi tin ca my dn i bp. Ngy trܧc dn bp chi n Vn Nam: Dng bt ch xanh t m thm mt s vn trn lng cc con bi mi Nj nhn ra con l con g. C bi ny ܮc dn li nh mi, khi nh bi c ܮc mt lc th xin thay bi. C dn bp khc li xn ngn mi gc bi Nj lm du. Hoc cng c khi bp bng cch dng ngܩi ngi chu ra bo hiu: Ty (vua) th s cm (vua c ru), m th s tai (b m eo bng), Bi: tay Nj trn vai nh tn hu ang vt khn trn vai. Cn X th qut mi (x mi), Xp: 10 ngn tay ci vo nhau, cu: h mm ngp (nh ch sa; cu = ch), bt: s lng my, hai bn lng my l ch bt (ch nho), st: tay Nj trn u, st cn džc tht l mt, bay ln tri ri.

C bao nhiu tin trong lng em nh ht gi l x lng, ting by gi cn gi l ta-pi, Lng l s tin ti thiu c lng tha thun bt mi ngܩi phi b ra mi ܮc php ngi nh. Trܩng hp ngܩi no thng ln mun ct bt vo ti th phi xܧng cho lng bit, nh mun ct $5 th phi xܧng: "Ti nh lng ngoi $5 na", tc l phi cng thm $5 ct i. X ph cng ng gp vo ta lu i vn hc Vit Nam mt s ng vng mi nh lt ty, l ty, nh ph, t, coi nh pha, v.v...

TI BN:

Ti bn cng dng bi t tm 120 qun Nj nh, nhng ch c ba ngܩi. Nhiu ln thiu chn t tm, trong khi ch Ǯi cho nm ngܩi, th ba ngܩi quay nh ti bn cho ǫ st rut. Ti bn cng nh ging kiu t tm, nhng bi chia lm bn phn, mt phn lm nc. Cng "phu ba ko hng" v c khc vi t tm chng l "khc chn lng khn", trong khi t tm ch cn c mt lng l , ng nh ng Huyn Mm Nguyn Thin K ghi trong bi Ph Ti Bn.

Ti bn r rt du vt Trung Hoa hn t tm ch ti bn cn nguyn vn nhng vt tch ting Qung ng. Php nh " chn lng" th gi l Ti Bn (i ban), "mܩi hai lng" gi Su Bn (tiu ban). T tm l do ch t tam, cch ni ny c v khin cܫng, gܮng go, nhng Ti bn, Su bn th ng l ting Qung ng trm phn trm, khng sai trt i u ܮc na. By gi khng ai hiu ti sao Su bn (nh) li phi nhiu lng hn v ܮc nhiu tin hn? Hay n cng ging kiu nu bp Tiu to, i to ca b Ƕi cng sn? i to: bp ln, nu ni ln cho qun s n; Tiu to: bp nh cho cc ng ch cao cp xi.

Ti bn l mn chi ca ngܩi Trung Hoa, tn gi cn s s ra y, th m by gi Ti bn cng nh T tm t c ngܩi Tu bit chi, trong khi mt s ngܩi Vit cao nin mnh vn c nu ko nhng tr chi ny.

Ti bn cng c nhng ngܩi "chu ra," ngܩi nh k, thi th mt: dt vi, anh hng du, bc thng, cu k, thm khch, c ty, thy gio, thy nho, c tng, c l... cho ch my a tr na. C ngܩi v s thm nh ti bn cng nh thm chua. N thi s Nh Khng, chu ni Tuy L Vng cng c nhn xt rt tinh t:

Ti bn chi khc mn chua,
Khng nh nh thm, nh li thua
Tr gio lng hn vay h b
Vn chng hng bn ai mua
Chu ra ngi x e mn chiu
Co tc i tu s nhp cha
Nga ming i khi toan ch ch
K ny ngܩi n ui ha xua.

Ti bn cng c th nh bp ܮc. Bp bng cch ln kiu. Kiu l ra hiu bng tay hoc bng li ni cho nhau bit Nj nh . Gii c bc thܩng gi li bp ny theo ting Qung ng l "d cp git" (hai kp mt). Hiu bng tay th cng nh my ngܩi cm ra hiu: nh th s tai v nh l tai cng gn ging nh nh, tam ging vi tm s tay vo tri tim, v.v... Cn kiu bng li ni th c thi hnh theo bi thn ch ch dn sau:

Nh th xu tt, nh i
Tam th y th, t th lm sao
Ng bi rc, lc ra vo
Tht ch Ǯi, bt thp cao, cu .

C chiu ng theo nhng cu "k" m nh. Nh nghe ngܩi bn ku: "Bi vn ny rc qu!" th mnh phi tm qun ng tng sang cho hn. Hoc hn hi ng ngn: "Vn va ri ai y nh?" th nh cu sang. Cn nu hn ni: "y vy m bi ny cng ܮc ch y." th phi kim cch nh tht, v.v...

M CHC

Cng l mt mn c bc t Tu du nhp. Mn ny xut hin v thnh hnh sau x ph. N cn y ry vt tch ca ting Qung ng. Ngay hai ting "m chܮc" ܮc džc theo ting Hn Vit l "M Tܧc" tc con chim s c mo , cng l ting Qung. Bn con nht sch c khc hnh loi chim ny. Qu tht khng c loi c bc no m nhiu ting Tu nh m chܮc. Tng, Thng, Soc, Mn, Cong-xܩng-ph, Phn, Mn cun, Cu gin, pht cu gin, Xܪng, Khui, Phng, Sm-dun, Pch-pn, T-po, Phnh, v.v...

My v m m chܮc Giao ch li ngh ra cch chi ring, khc hn vi li ca Tu hoc Nht hin nay. Bi ca Tu, hoc ca Nht rt n gin, khng c khung, ngha l khng c Tng, Hp, i Hoa, Nguyn, H. B bi ca dn Vit khng nhng c l b m hin nay li chi hai b khung xanh, hai Tng, hai i Hoa, (hoa ny khng phi h), hai Thng, hai Soc, hai Mn, li thm con Nh Kiu gi vai kt hp gia Nguyn v H, b bn hoa thܩng i, thnh th c bi ngܩi Vit chi by gi ln ti 162 con.

Chi m chܮc ging nh chi t tm, nܧc ch, nܧc m, cng hi hp, sܧng tay. Nguyn v m th s m nn cao hng lm lun hai bi th ca tng th chi ny:

Vui thay m tܧc!
Khp bn phng ln lܮt khch tm hoa
Ht Xun v, H li, Thu ti, vi ng qua,
Vy Cc, Trc, Mai, Lan lm t hu.
Soc s, Thng khuyn, Mn vit ch,
Trung hܩng, Bch trng, Pht bi xanh
Cuc hn thua en nh
Cn cao hng nm canh cng m mi
C sn mt trm t tm ci
tay ri "cht vy" th xem no.
Bit rng ai thp, ai cao?

M TНC TC CNH
(nhi ting Qung ng)
Mn mn, soc soc, li thng thng
An, xܪng, khui: coong, phng gi phng
Gm k xm-dunh ku pch pn,
Cܩi mnh xi h m hng chung
Tn tiu sܧng nht coong xܩng ph
Chn ci may ra xn phn tng
Cu chܧng loc t ai t po
Phnh b u phi xc tui phung
Nguyn

NH BT, NH MОI.

C bi bt c bn hng vn, hng sch, hng vn, hng thp, mi hng c chn con, t nht ljn cu, duy hng thp khng c nht, ly ng c thay vo. Li c thm hai con yu na l lang thang, chi chi, tnh gi bng hng vn. Cch n: c n thp, thp n vn, vn n sch, sch n vn v c th t nܧc trn n nܧc dܧi.

Mi ngܩi nh l mt ca, Ƕ nm, su hoc by, tm ca cng ܮc, m ai mun ǥt bao nhiu th ǥt, h ai rt ܮc ng s mܩi v hn nܧc th n v ܮc lm ci, khng ai rt ܮc th c ngܩi ci trܧc.

Loi bi bt c 38 cy, loi ny ngn hn bi t tm, cn dng Nj nh mܩi m nh khng c sn bi 38 cy th c th ly bi t tm Nj nh bng cch chn thm 8 con hng vn na, t nh ljn cu, ri ly bt nh du vo mt bi nhng qun Nj lm hng thp.

nh mܩi cng nh nh bt, nhng khc ch nh ci o bi ri chia NJu cho mi ngܩi ba qun, lt ln tnh, ch khng ܮc t do rt bi Nj chn. im mܩi tnh ti hai mi, nu cng c ba qun li m tng s ln hn mܩi th b mܩi i, gi s cn li. Th d bi c hai lc v mt ng tc l mܩi by, b mܩi cn by. Nu c hai tht, mt bt, cng l hai mi hai, tc l tt, bi thi, v t mt ljn bn hoc t hm mt ljn hm bn l khng tnh.

nh bi bt cng c cao thp, n non, n gi, cng en , may ri, N s Cao Ngc Anh c nhng vn th trong sng v nh nhnh m t lc nh bi bt:

Mt cuc mua vui hc tr con
Qun vy bm tm mt vng trn
Nh ri tng cu en nh mc
Tht ko ln tam qu son
trt vi u theo vi nܧc
Cng nh nhm mt chng thi non
Cu vn ng c v sch
Ng ngc nhn nhau nܧc mt cn?

XC A.

Xc a dng bn ng tin (hoc ct v dim lm tin cho m), mt mt bi vi cho trng, mt mt bi mc cho en, ngܩi lm ci b bn ng tin y vo da ri p bt li m xc. Ngoi ch ngܩi xc ci ngi th chia hai bn lm hai mt, mt mt chn v mt mt l, bao nhiu ngܩi nh bc ngi xm quanh, ai nh mt no b tin xung mt y. nh u y th nh ci m bt, h bn ng tin sp c hoc nga c, hoc hai sp hai nga th ngܩi nh mt chn ܮc, sp mt hay ba ng th ngܩi nh mt l ܮc.

Bc c lc i mt chn li mt l gi l i ci mt (cn gi i khun), hai chn hai l gi l bc cp, hai n mt kia gi l cp lch, ba n mt kia gi l ba bay, i c mt do gi l bc rn, rn mt do ri ra mt khc mt ci li v, gi l hi nung.

Nh ci c quyn mun n mt no mun bn mt no cng ܮc. M mnh m mt no th li tha thm ln cho nh con m bt, nh con m trng vo mt ca nh ci tha th nh ci ܮc, khng trng th nh ci thua.

Li chi xc a ngy trܧc kh thnh ti Vit Nam, v rt d kim phng tin Nj chi v bt c ai chi cng ܮc. Cng v th nn c nhiu ngܩi phi bn v Ǯ con, phi khuynh gia bi sn v loi c bc ny.

Bi ca dao sau y m t mt anh chng ham m xc da, ma ng rt mܧt, qun o cm bn ht v thua bc phi trn vc xc v nh, may v cn thng, mang tin i chuc o v:

Tri sinh ra ng tܧng giai
C bc, xc da, dng di c m
Canh trܧc, tܧng hy cn tin
Canh sau, c o ngi bn l h
Ci ngonh i, th tay mc l
Ci ngonh li, n chn say
Cn tin nh ci cng hay
Ht tin i ng li hay git mnh
Tܪng s tnh, bc ny hai sp
Chng ai ng n li sp ba.
By gi quan tܧng thua ra
o qun c ht, tr ra ngi trn
V gia sn vt qun bt rn
V trong nh gin chng nu cm
By gi tܧng chi rm
Chng dm hch nܧc, hch cm, hch tru
V thng chng ra mu rt mܧt
em tin i chuc ly o v
T ry tܧng hn xin th,
i c bc, cn v chi y.

NH TAM CC.

Bi Tam Cc 32 con, cng ging nh cc qun ca c tܧng: hai tܧng, mܩi tt, v s, tܮng, xe, pho, m, mi hng bn con.

C tܧng ch hai ngܩi nh, bi tam cc c th nh bn ngܩi v nܧc n, nܧc nh cng khc hn. Tam cc c th ǰi bi cho nhau, gi l i m, p bi chu thua gi l chui.

C mt giai thoi kh l th v bi th ca ng T Xng lm lin h ljn chuyn nh tam cc:

Khong u th k 20, c mt bn v ham danh li, ra cng tc vi Php. thnh nam, ni nh th Trn K Xng sinh sng, c ng Pho cng l mt xun xoe v ܮc Php sung vo chc Phng thnh tc cng nh cnh st trܪng vy. T Xng nghe hng ph gi tt l ng Thnh Pho, lin lin tܪng ljn qun pho trong bi tam cc v theo qui lut ca li chi bi ny, ng lm bn cu t tuyt ni x Thnh Pho nhng li trnh vch thng tn ra. c th, chng ta phi lm bi tnh tr nhm trong c mi hiu ܮc dng :

Tܮng tܮng, xe xe, x l ri
S en, s chng thnh i
ai bit ng i g kt?
M cng chui m tt cng chui!

ng l bc tranh hot ha v thi th lc : S, tܮng, xe b x l, khng thnh i, khng lin kt ܮc vi nhau. Vy cn i g khin cho m, tt phi chui ht? Tt nhin Thnh Pho l ܮc hn c lng, ng ra n kt. R tht tiu nhn gp thi!

CHI T SC

Bi T Sc l li chi bi ǥc bit ca min Nam. Gi vy v mt bi in bn mu khc nhau. Tn Tht M cng c th vnh Bi T Sc nh sau:

Ch em xun nht gi l chi
T sc ka ai kho ǥt bi
Xanh, , trng, vng theo mt cp
Sanh, khui, khn, khp st tng ni
Tam hܩng trܧc gm cn hn mt
Nht lc sau xem li km hai
Vui th ha ra mu ǰ bc
Ch em xun nht gi l chi.

Qua vi trang giy ngn ngi, chng ti mi qu bn džc mt vng qua nhng khu c bc theo li th ph Nj tiu khin trong nhng ngy Xun cng nh bit r ci Ƕc hi ca n Nj m ... trnh xa ...

| Issue 602 | VIET Magazine Home Page | Online Subscription |