NHN U NM MI, SUY GM V CH
Phc

NGUYN CHU

Trong ǩi sng hng ngy, tm l chung, ngܩi no cng mong mun ܮc s an vui, thoi mi. Hu ht ngܩi ǩi NJu ao ܧc ܮc nhiu tin ca, nh ca to, chc tܧc ln, bng cp cao... v ܮc sng lu Nj tn hܪng tt c s giu, sang, danh, li y...

Nhng trn thc t, ܧc mun v mong cu thܩng t khi ܮc toi nguyn. T mng ljn thc l mt qu trnh y bt trc... Tng lai d ܮc chun b y ljn u i na th cng vn l ci thuc lnh vc "bit ra sao ngy sau? Que sera? Sera ? Whatever will be... will be?" C l v vy m ngܩi ta thܩng chc nhau "Vn s nh ," chc nhau s may mn trong cng vic lm n, trong thi c, trong hn nhn, trong cuc sng.

Nhng li chc tng thܩng r ln trong cc dp tic tng, m cܧi, mng nh mi, sinh nht, thi LJ, khai trng, thng quan tin chc... v nht l trong ngy Tt, ngy u Xun mi.

Mi mt li chc NJu cha ǿng s cu mong cho nhau ܮc nhng iu tt lnh tc l ܮc Hnh Phc. Phc cng nhiu th cng tt ("Phc nh ng hi, Th t Nam sn", "Vn phc vn li"...

PHC l ch u trong b Tam a: Phc-Lc-Th, theo truyn thng Trung Hoa. Ch "a" y c ngha l li chc tt lnh (ch khng phi l nhiu).

Ngܩi ng hay dng biu tܮng Phc-Lc-Th Nj chc nhau, ngܩi u M ch dng ch Phc: Happiness, hay Bonheur... m thi. Ta thܩng dng ch tng ng l Hnh Phc. Nhng thc ra, theo ngha th mt ch Phc l ri. V theo nguyn ng Trung Hoa, ch PHC c ngha l nhng iu tt lnh. Ch ny ܮc vit theo li hi : bn tri c b Thn tܮng trng cho uy quyn gn gi, bn phi theo th t t trn xung: ch nht, ch khu, ch in tܮng hnh mt ming n trn mt tha rung. Nh vy, ngha u tin ca ch Phc l ܮc y phn, khng ai dnh git ܮc. Tc ng Vit Nam c cu:

"C phc th c phn
V phc non trn chng c chi"

Nh vy, Phc c ngha l nhng iu tt p, may mn m mt ngܩi ܮc tha hܪng nh l phn ring ܮc dnh cho ngܩi . Trong Phc bao gm c Lc v Th. Ngܩi c phc s l ngܩi ܮc no m, sung sܧng, c ti lc v sc khe Nj sng thoi mi, khng gp tai ng, hon nn hoc c gp th s nh phc m thot qua...

Tht vy, Kinh Thi ca ngܩi Trung Hoa ghi l c 5 phc:

1- Giu c (Ph-Lc)
2- Yn lnh (An)
3- Sng lu (Th)
4- C tnh tt (Hu c)
5- Cht nh nhng (Lo chung mnh)

Nh c Phc tc l nh c tin ca, ܮc m no Nj c sc khe m sng lu. Nh c phc l gia nh lun lun ܮc an lnh:

"C phc ǥng du hin r tho
V phc b du bo r th"

X hi Vit Nam quan nim ch Phc nh i nghch vi ch Bn (c ngha l ngho hn) nh trong cu i sau y:

"m ba mi co cng p thng Bn ra ca,
Sng mng mt a tay bng ng Phc vo nh."

Ngܩi Trung Hoa c cu chc: "Ng Phc Lm Mn" tc l nm iu tt lnh ljn ca. Cu ny thܩng treo ngang ngay cng vo ch khng treo trong nh. Ng Phc y l 5 iu ghi trong Kinh Thi. Ng Phc thܩng ܮc tܮng trng bng 5 con di xp quanh u cnh vo nhau. y l li "tܮng trng gi t" ngha l mܮn vt c tn tng t Nj gi li chc vo. Ch Phc trong Hn vn cng c ngha l con di, do v nm di Nj tܮng trng cho "Ng Phc."

Sch T Vi cng ni ljn Ng Phc, nhng khc vi cch phn tch ca Kinh Thi. Theo sch ca Trng Pht Lc th Cung Phc bao gm nm phn:

1- Phc m: nhng iu tt lnh truyn t qu kh tch c ca t tin, trong c m m a li. Dn gian Vit Nam c cu "Khng m lm nn" nhn mnh s quan trng ca m m i vi ǩi sng con ngܩi.

2- Phc tc: gm nhng hnh vi tt lnh, c Ƕ ca ging h to ra.

3- Phc t: h hng, gia nh ܮc gn nhau, khng b ly tn v sinh k (tha phng cu thc: i xa qu hng Nj kim n, nui sng bn thn thܩng b xem l v phc)

4- Phc thnh: nhiu v con chu, tin ca v danh vng

5- Phc thin: tc l tip tc dnh s tt lnh cho ǩi sau bng cc vic c li cho x hi, lng xm...

Theo quan nim ny, Phc m mt ngܩi ܮc hܪng trong ǩi ny l do ǩi trܧc "t tin dnh gim c Ƕ" Nj li, tng t nh mt trng mc tit kim (saving account) cho nn ngܩi c phc ܮc khuyn co l "phc bt kh hܪng tn" ngha l "ng c hܪng ht" m phi bit "save" li bng hnh vi tt lnh (thin) Nj tn qu cho thn sau, cho con chu hܪng v sau...

Ty theo c Ƕ m con ngܩi c phc "dy" hay "mng." Ting Hn Vit gi l "Phc hu" hay "bc phc." Ch "hu" y c ngha l "dy" i vi "bc" l "mng" (ch khng phi "hu" l sau v "bc" l trng).

Ch "bc phc" hay "bc phܧc" thܩng dng Nj ch nhng ngܩi c s phn khng may, cuc ǩi ngn ngi, cuc sng y gian nan trc tr. Trong truyn Kiu, Nguyn Du cn gi l "bc phn" tc l "phn mng" hay "phn bc"

- "Ngh mnh phn mng cnh chun,
Khun xanh bit c vung trn m hay?" (cu 411-412)
- "Phn sao phn bc nh vi,
nh nܧc chy hoa tri l lng" (cu 753-754)

- "Ch sao phn mng phc dy
Kip xa vy lng ny d ai!" (cu 2715-2716)
(li ca Thy Vn ni vi ch)

- "Kiu nhi phn mng nh t
Mt li l tc t vi chng!" (cu 1777-1778) (li Vng Vin Ngoi)

- "By gi vn ng thuyn,
nh phn bc khn NJn tnh chung!"

y c vn NJ "phn mng v phc dy." Ch "Phn" c ngha l ci phn dnh ring cho mt ngܩi, cho mt vng c gii hn, khng ai c quyn xm phm hay tܧc ot, chng hn nh "bn phn," "thn phn," "s phn," "a phn." Khi nim "Phn mng phc dy" mun ni ljn quan nim PHC C m ngܩi Vit thܩng nhc nh trong phm vi o c.

Nh ni qua trn, PHC l phn ring ܮc dnh cho mt ngܩi trong cuc ǩi. Phn ny, ty theo gia tc m dy (nhiu, ln) hay mng (t, km). Ngܩi ta tin rng khi sinh ra con ngܩi c phn (phn) tha hܪng nhng iu tt p ca ǩi trܧc gi l "phc m ca t tin." Phn ܮc hܪng ny khng do mnh to nn, do nu ta hܪng ht m khng to thm phc th khi gp hon nn, tai ng... s khng c g Nj trang tri hay chng ǫ. Vng Thy Kiu, qua nhn xt ca Thy Vn, l ngܩi tuy "phn mng" nhng to ܮc thm nhiu lp phc cho hu vn nn c "phc dy" gip cho thot qua kh nn ljn chn an lnh. Ch "phc dy" y c th hiu l "c dy."

Tht vy, trong cuc sng ngܩi ta thܩng ni ljn phc c chng hn "Ngܩi phc c, c phc c, lm vic phc c..." Ch "c" i sau ch phc, nhng "c" l nhn m "phc" l qu. c l nhng hnh vi tt lnh c li cho bn thn, gia nh, x hi, quc gia, nhn loi v v tr. Chnh c t bi thm cho Phc ngy cng dy v ln. Hnh vi "tht c," nh n c Ƕc t hnh Ƕng, li ni, c ch... NJu lm hao mn hoc c khi hy hoi c phn phc m mnh ang hܪng.

Chnh v s kin ny m ngܩi xa cnh gic rng:

"Phc trung hu ha
Ha trung hu phc"
v
"Ha v n ch
Phc bt trng lai"

"Trong phc c sn mm ha" v nhiu ngܩi khi ܮc hܪng phc tr nn kiu cng t mn. T cho mnh l ngܩi nhiu may mn hn k khc ri hunh hoang t ǡc v th d ri vo tai ha theo li "ch ti lin vi ch tai mt vn."

"Phc khng ljn hai ln" l v thi Ƕ t ǡc, t mn khi ܮc hܪng th, khng tch c, khng "save" cho vic vun trng "ci phc" nn khi "ht phc" ri th ha s t nhin hin ra.

QUAN NIM V PHC-HA

Nhiu ngܩi tin rng Phc v Ha NJu do tri a ljn. Trong "Cung On Ngm Khc," tc gi Nguyn Gia Thiu vit:

"Quyn ha phc tri tranh mt c
Cht tin nghi chng tr phn ai
Ci quay bng sn trn tri
L m nhn nh nh ngܩi i m."

y l suy t dܧi nh hܪng ca thuyt nh mnh (Fatalism). Thuyt ny cho rng mi vic xy ra ǩi NJu do tri nh ot:

"Cho hay mun s ti tri
Tri kia bt lm ngܩi c thn
Bt phong trn phi phong trn
Cho thanh cao mi ܮc phn thanh cao" (Kiu).

Nhng cng lm ngܩi tin rng sc con ngܩi c th lm thay ǰi nh mnh. Cng trong truyn Kiu, Nguyn Du tng qu quyt rng:

"Xa nay nhn nh thng thin cng nhiu!"

"Nhn nh" tc l nhng n lc ca con ngܩi nhm chuyn to cuc ǩi cng c mt s kt qu nht nh. Ngܩi bnh dn suy ngh rt gin d: ngܩi n c nhn c, t thin th sm hay mun s ܮc hܪng phc.

Nguyn nh Chiu trong truyn Lc Vn Tin vit:

"Nhng ngܩi c c c nhn,
Du vng nn y t dnh phc kia."

Nh vy th Phc m con ngܩi ܮc hܪng khng hon ton do tri nh m cn do con ngܩi tch ly v to dng nn na. Sch Pht c ni ljn "Phc in" tc l rung trng phc c l cng nm trong khi nim "tch phc, tch c...

Sch xa ca Trung Hoa, c cu chuyn rt l th v Ha-Phc l chuyn "ng gi h Ti mt nga" (Ti ng tht m).

Chuyn k rng: ng gi h Ti c nui mt con nga hay (tun m). Mt hm con nga b mt. Ngܩi thn quen ca ng ljn chia bun, ni rng: "Tht l ri ro cho bc". Ti ng p: "Lm sao bit l ri?" (An tri vi ha?). Ngܩi ǩi cho ng gi gn d. Sau my hm, con nga y tr v cng vi mt con na cng thuc loi tun m. Bn hu ljn mng, ni rng: "Tht l may mn cho bc." Ti ng ni: "Lm sao bit l may?" (An tri vi phc?". Qu nhin, t khi c thm mt con nga hay, a con trai Ƕc nht ca ng, c ngy ngy luyn tp mt lc vi hai con tun m. Chng may a con b t qu chn khi nhy t nga ny sang nga kia. Thn nhn bn hu li ljn thm v bnh lun rng: "Qu tht l mt tai ha!" Ti ng li hi "An tri vi ha? An tri vi phc?" (Sao bit l ha, bit u li l phc cho ti!) Mi ngܩi khng bng lng thi Ƕ ca ng gi h Ti... Nhng mt thi gian sau, gic gi ni ln, triu nh ra lnh bt thanh nin i lnh. Lnh ra i mܩi ngܩi ch cn sng st mt hai ngܩi, hoc b tn tt... a con trai Ƕc nht ca ng gi h Ti, v b qu chn nn ܮc nh vi cha gi...

Thi Ƕ ca "Ti ng" bao hm mt trit l v ha-phc. Thi Ƕ ny cho rng Phc-Ha khng bit u m lܩng. "Ha, Phc v mn" n ngoi tm d on ca tr tu con ngܩi. Ha, Phc l "Ci quay bng sn trn tri, l m nhn nh nh ngܩi i m!" Cho nn con ngܩi phi khn ngoan ng qu bn tm ljn vic ܮc hay thua...

Ngܩi Php cng ni : " quelque chose, le malheur est bon" ngha l " mt lnh vc no , s bt hnh cng em li iu tt lnh." S vic ny rt d chng nghim trong cc thp k va qua trn t nܧc Vit vi cuc di tn hng triu ngܩi...

Trong dn gian Vit Nam c cu: "C phc lm quan, to gan lm giu," y cng nm trong quan nim Phc l do tha k m c ca t tin hoc do s mng. Chnh t quan nim c nh mnh hay thuyt thin mnh nn trong cuc ǩi, nhiu ngܩi i cu Phc, hay cu Phܧc, xin Tri ging phc, cu xin phܧc ban, xin n phܧc... xin ܮc ban Hnh Phc cho ǩi ngܩi, xin ban phc lnh...

Tt c nhng khao kht, ܧc m v hnh phc hu nh bc l ra mt cch r rt trong nhng li chc tng v nguyn cu m con ngܩi gi cho nhau trong ngy u nm mi cng nh trong cc dp Tn Hn, Tn Gia... Ngܩi ta cng chc cho nhng ngܩi la trn, ܮc hܪng phc mt ni no trong th gii bn kia... nh Thin ng, Nit Bn, Cc Lc Th Gii, Nܧc Cha, Ci Vnh Hng, Tin Cnh vn vn...

Cuc Chy ua i Tm Hnh Phc

Чc m v khao kht hnh phc m nh tm tr loi ngܩi t bao nhiu ngn nm cho ljn nay. i ngܩi din ra nh mt cuc CHY UA TM HNH PHC. Dܩng nh cuc ua cng ngy cng gt gao, v ngܩi ǩi ai cng lo s b ri vo ni bt hnh, vo s trin min trong au kh... C nhiu ngܩi ch cu mong ܮc mt pht giy hnh phc m thi. Nhng ܧc m nh ny i lc cng kh thnh t. Tri li, cng c ngܩi "hnh phc trn tr" chia khng ht... Ngܩi th "cc" mun cht, ngܩi th "sܧng in ln," "sܧng qu ha cung".... Cuc ǩi qu l tr tru! Nguyn nhn t u?

Theo suy ngh quanh qun ca ti, th s d con ngܩi cng ngy cng khao kht hnh phc nhiu hn, l v cuc ǩi thܩng c qu nhiu kh au trn thn phn. Victor Hugo ghi nhn mt cch xt xa nh sau:

"LHomme est un apprenti
La douleur est son maitre
Nul ne peut se connaitre
Tant quil na pas souffert."
Xin tm dch:
Con ngܩi l k hc ngh
M thy l ni ch ǧn au
Khng ai t bit mnh u
Nu cha tng tri ǧn au nhiu b."

iu th hai lm cho th gian hnh phc hay bt hnh, l do con ngܩi khng t bit mnh. Tht vy, i khi ta kh, ch v cm thy rng k khc ang "hnh phc hn ta." Ta ngh rng "ngܩi khc ang hnh phc" ri ngh li m than thn trch phn mnh! Mt s ngܩi ǩi li d dng ܮc hnh phc, khi thy ǩi mnh c nhng thun li hn k khc, nh tin ca, nh, xe, y tin nghi, c chc tܧc, a v hay bng cp cao cng l hnh phc. t ra, v y l nhng th m nhiu k thm kht, ao ܧc nhng khng ܮc... Cho nn gic mng giu sang, danh vng... tr thnh cng ch ca cuc chy ua tm hnh phc... "Dolce Vita," "Les Nourritures terrestres," "Lc th ǩi"... l nhng ci lm cho nhiu tm t quay cung, in o, v lng tham mun v b ca chng sanh tnh!

Trong bn nhc nhan NJ "Tristesse" ca Chopin, phn li c cu " la peine du Bonheur..." ngha l "chu Hnh pht ca Hnh Phc." Vy th ch thc, hnh phc l g? Phi chng c nhng iu may mn hn ngܩi khc l hnh phc? C mt hnh phc t ti hay khng?

Mun gii p cu hi ny cn phi tm mt nh ngha cho hnh phc. C ngܩi cho rng: Hnh phc l s bng an v thanh thn ca tm hn trong mt thn xc khe mnh.

Khng T th cho "tm v cu" l hnh phc.

Lo t th ch trng "v vi thanh tnh" l hnh phc.

Trang t th ch trng tiu dao, xem mi vt mi s hn, thua, ܮc, mt... NJu nh nhau. Cu ni ca Trang t thܩng ܮc nhc li khi trit l v cuc ǩi l: Trang nm ng, mng thy mnh ha ra con bܧm, khi tnh gic, khng bit bܧm ha ra mnh hay mnh ha ra bܧm! Trang t cng c ln tr li mt mn nj v ngho v kh, nh sau: "Qun ta rch, o ta x, ta ngho nhng ta c kh u?" C ngha l ngho vn hnh phc.

Trit l Pht th cho rng bit r bn cht ca trn gian v tm mnh th s thot khi b kh Nj t ljn Hnh Phc. Tm v dc, s t ljn an vui.

Phc m (Evangile) c cu: "Phc cho ngܩi khng thy m tin" phi chng c nim tin vo mt ci g l mt hnh phc!

i vi Aristotle, trit gia Hi Lp thi thܮng c, th Hnh Phc l cuc sng tt p ca con ngܩi. Trong tc phm "Nicomachean Ethics," ng nh ngha "Hnh Phc l mt hot Ƕng ca tm hn trong s ha hp vi c tnh ton vn" (Happiness is an activity of the soul in accord with perfect virtue) v "mi ngܩi c bn phn hnh x lm sao Nj t ljn hnh phc." C th ni quan im ny gn vi quan nim phc c ca Vit Nam.

Epicurus th cho rng lc th l iu thin duy nht. Thuyt ca Epicurus mnh danh l "Hedonism" thܩng hiu l "Khoi lc ch ngha" hay "Lc th ch ngha." Nhng Epicurus li cnh co rng: K no chy theo khoi lc mt cch qu nng nhit, th sau s au kh?

Lm Ng ܩng, mt trit gia Trung Hoa, cho rng "Lc th ǩi" rt n gin: n mt ming ngon l lc th. Lc th s lm cho ngܩi ta hnh phc...

Trn y l s lܮc mt s quan nim v PHC. Trong cuc chy ua v hܧng hnh phc, quan nim v hnh phc l yu t quan trng quyt nh s thnh cng hay tht bi ca cc tay ua. M qu cao xa th d b tht bi. Cng m mng th cng v mng... Nhiu ngܩi v "vng tܪng" qu xa, nn c chi vi gia ǩi... khng thy ܮc nhng hnh phc trong tm tay.

Tm l chung ca loi ngܩi l "ng ni ny trng ni n" v thy n cao hn ch mnh ng, cho nn hin tܮng "th mi bt bng" cng thܩng xy ra trong cuc sng.

Trit gia Schopenhauer c mt nhn xt kh su sc v con ngܩi: "Lun lun nui tic qu kh, bt mn vi hin ti v m ܧc mt tng lai kh hn, nhng tng lai y ljn, ri cng tr thnh tm thܩng nh mun ngn hin ti qua!" Tm trng ny c l l do hnh phc v thc v hnh phc thܩng khng i i vi nhau. Nhiu ngܩi ang trong hnh phc m khng thy mnh hnh phc cho nn c than van, xa xt.

Vy nn trong nm mi xin cu chc mi ngܩi ܮc vn phc, nht l cu cho mi tm t sng sut Nj thc v hnh phc m mnh ang c trong tm tay. "Tri Phc, tin Phc!"

| Issue 602 | VIET Magazine Home Page | Online Subscription |